Адалаты билен җахана яң салан

ОМАР ЭЛ-ФАРУК разыяллаху анху

 

   Омар ибн Хаттаб разыяллаху анху Аллахың Ресулының етишдирен икинҗи халыпасы… Ысламың адалатыны бүтин дүнйә гөркезен адыл солтан… „Фырадың кенарында бир гоюн йитсе-де, адыл болан Аллах Омардан сорар“ дийип, хемише җогапкәрчилиги үстүнден айырман гөзяш дөкен бир дөвлет баштутаны, мөмүнлериң эмири…

   Ол хиҗретден 40 йыл озал Мекгеде догулды. Какасы Хаттаб, эҗеси Эбу Җехлиң гыз доганы Хантема хатындыр. Ол яшлыкдан ата мүнүп, гөреш тутарды. Ярышларда энчеме гезек биринҗи болупды. Ол бир сычранда, атың үстүнде отурмагың хөтдесинден гелерди. Гайратлылыкда өңүне адам гечирмейән Мекге пәлванларынданды. Ол Сөйгүли Пыгамберимизиң:

   -Эй, Реббим, диниңи Омар я-да Эбу Җехл билен кувватландыр!-диен догасына эе болды ве Ыслам билен шерепленди.

   Онуң мусулман болшы хакындакы хекая несилден-несле гечип диллерде дессан болупдыр. Хезрети Омарың дурмушының бу аҗайып пурсаты яшы-гаррыны агладыпдыр. Хер ким бу хекаяны үнс хем гөз яш билен диңләпдир. Хекаяның манысы шейле:

   „Мекге мүшрүклери Мухаммет саллаллаху алейхи веселлеми өлдүрене дүелер вада эдипди. Мекгәниң иң эдермен йигитлериниң бири боланлыгы үчин бу иши Омара табшырдылар. Омар гылыҗыны дакынып, гахар-газап билен ёла чыканда ол Нуайм ибни Абдуллах билен габатлашяр. Оларың арасында шейле геплешик боляр. Нуайм:

  -Бейле газап донуны гейип, нирә уградың, эй, Омар?-диййәр. Омар: 

  -Мухаммеди өлдүрмәге-дийип, җогап берйәр. Нуайм:

  -Бу өрән кын ишдир. Онуң яранлары төверегинде эдил перваналар ялы пырланып йөрлер-диенде, Омар:

  -Я-да сенем шоларданмың?-дийип, гылыҗына япышанда, Нуайм:

  -Мени бир гой, эй, Омар! Илки өз доганың Патма билен гиевиңизе серет. Оларам мусулман болды-диййәр.

  Омар дерхал ёлуны үйтгедип, аял доганының өйүне баряр. Басганчакларда дуруп ичерден гелйән хош овазы диңләп, атылып өе гиренде Куръан Мугаллымы Хаббабы хем өй эелерини Куръан окап отыркалар гөрйәр. Доганы билен адамсыны бир юмрукда ере язан Омара гарап, Патма:

   -Эй, Омар! Бизи өлдүрәйсеңем шу динден дәнмерис-дийип, өз пикирини батыргай айтмакдан чекинмейәр.

  Аял доганының бу хайбаты Омары бирнеме юмшадяр. Соң олардан нәме окаяндыкларыны сораяр. Олар «Хадыд» сүресиниң илкинҗи бәш аятыны окаярдылар. Аяты-керимеде Реббимиз шейле буюрярды: (манысы):

   -Гөклерде ве ерде болан хер бир зат Аллахы тесбих эдйәндир. О эзиздир, хәкимдир.

  -Гөклериң ве ериң мүлки Онуңкыдыр. О дирелдер ве өлдүрер. О, хер бир зада гүйҗи етендир.

  -О илкинҗидир, соңкудыр, захирдир, батындыр, О, хер бир зады билендир.

  -О, гөклери ве ери алты гүнде ярадан, соңра Аршы олара лайык эдендир. Ере гирени ве ондан чыканы, гөкден инени ве ёкары галаны билер. Ниреде болсаңыз, О сизиң билен биледир, Аллах эденлериңизи гөрер.

   -Гөклериң ве ериң мүлки Онуңкыдыр. Әхли ишлер диңе Оңа дөндүрилер.

   -Гиҗәни гүндизе, гүндизи-де гиҗә гатар. О, калпларда боланы билер. («Хадыд» сүреси; 1-6-нҗы аятлар)

   Бу аятлары элине алан Омар бейле чуң манылары беян эдйән җүмлелери илкинҗи гезек гөрйәрди. Бу аятлар Омара шейле бир тәсир эдйәр велин, онуң гөзүнден яшлар пайрамага башлаяр. Көңлүнде иман нуры парлаяр. Ол:

   -Мухаммет шу пурсат ниреде?-дийип сораяр. Пыгамберимизиң Эркамың өйүндедигини айданларында, дерхал Омар йүзини шо тарапа өвүрйәр. Хезрети Омарың гелйәнини гөрен сахабейи-кирам җанларындан эй гөрүп гораян Пыгамберимизе бир зелел гелер өйдүп, ховсала дүшйәрлер Мусулманларың хатарына иң соңкы гирен Хезрети Хамза сахабаларың биынҗалык боланыны гөрүп:

   -Ховсала дүшмегиң гереги ёк!.. Гойбериң гелсин. Ягшы ниет билен гелен болса, хош гелди. Ёк, эгер яман ниет билен гелен болса, шу гылыҗым билен келлесини учурарын-диййәр.

   Бираз вагтдан Омар гелип, Серверимизиң өңүнде дыза чөкди. Ресулы-Экрем саллаллаху алейхи веселлем:

   -Имана гел, эй, Омар?- диййәр. О-да:

   -Эшхеду эллә иләхә иллаллах ве эшхеду эннеке Ресулуллах-дийип, Ысламың 40-нҗы йылдызы болды.

  Сахабейи-кирам Омарың мусулман боландыгына бегенип, хеммеси бирден текбир гетирйәр. Эркамың өйүнден чыкып, хеммеси билеликде Кәбеде ач-ачан намаз кылярлар. Бу хадыса акылы чашан Эбу Җехл Омара:

  -Эй, Омар, бу нә болуш?-диенде, Омар хич сәгинмән:

   -Эшхеду эллә иләхә иллаллах ве эшхеду энне Мухаммеден Ресулаллах-дийип, мусулман боланыны мәлим эдйәр. Үстесине-де Омар, эгер ким-де-ким мусулманлара зыян бермекчи болса, өңүнде Омары гөрҗекдигини ятладяр. Дайысы Эбу Җехлден башлап, Мекге мүшрүклериниң әхлисине бу ниетини ач-ачан эдйәр. Онуң саясында мусулманлар илкинҗи гезек парахат дем алмак мүмкинчилигини газаняр.

   Сахабейи-Кирам Мекгеден Мединә гизлин хиҗрет эденлеринде, Омар ач-ачан хиҗрет эдйәр. Хиҗрет этҗек вагты Кәбә барып, тогабыны эденден соң, ол ердәки мүшрүклере:

   -Энесини аглатмак, чагаларыны етим, аялыны дул галдырмак ислейән, шу гуйының янында мениң билен душушсын-дийип, ене-де хайбат атяр.

  Ол сөвешлериң әхлисине гатнашяр. Ресулы-Экрем саллаллаху алейхи веселлеми өз җаны ялы гораяр. Бедир сөвешине Курайшың әхли кабылалары гатнашан ягдайында Бени Адий кабыласындан Хезрети Омардан горкуларына диңе 12 адам зор билен гатнашдырыляр. Хезрети Омар бу сөвешде өз мүшрүк дайысы Курайшың гошунбашыларындан болан Ас ибни Хашымы өз эли билен өлдүрйәр. Ухуд сөвешинде болса, мусулманларың еңсесинден урмак ислейән мүшрүклери ызына гайтаряр. Екеҗе пурсат хем Ресулаллахың янындан айрылмаяр. Хайбар ганыматындан (олҗасындан) өзүне дүшен пайы Аллах ёлуна берип, Тебук сапарында бүтин малының ярысыны Аллахың Ресулына гетирйәр.

   Ол Хезрети Эбу Бекриң дөврүнде Бейтил-Малың эмини-Малия векили болды. Куръаны-керимиң җемленип китап халына гетирилмеги барадакы пикири Хезрети Омар орта атяр.

   Хезрети Омар разыяллаху анхуның халыпалык эден дөври Ысламың еңишлер билен гиңишленен дөвриди. Ол шол заманың иң бейик дөвлети болан Византия хем Сасаны императорлыкларының хәкимиетлериниң гол астында болан Сирия, Палестина, Мүсүр, Ырак ве Эйран ялы дөвлетлери Ыслам арачәклериниң ичине салды. Тә Демиргазык Африкадан Түркүстана, Азербейҗандан Емене барянча әгирт улы гиңишлиге Ысламы яйратды. Ылмың яйрадылмагы, халкың соватлылык дереҗесиниң ёкарланмагы угрунда өз гуҗур-гайратыны гөркезен Омар разыяллаху анху эсасанам тәзе басылып алнан ерлерде Ысламы ылымларың өвредилмесине айратын гөркезме берйәрди.

   Ол Ыслам дөвлетлериниң энчеме гурамаларыны дөретди. Гошуның ерлешйән эдарасы ишләп, почта арагатнашыгы ёла гоюлды. Мундан башга-да халкың рухы ислеглерини канагатландырмак үчин Куръан хем Хадыс окувлары ачылды. Хезрети Омар дөвлете мүфти тайын этди. Шу гүнки гүне ченли довам эдйән суд этмек усулыны орта гойды. Муны Эбу Муса Эщары разыяллаху анхуве язан хатында беян этди.

    Дөвлет бәхбитли ишлерде дүшүнишмезлик болмаз ялы хиҗри календарыны уланды. Илкинҗи гезек пул ясатды. Ёллар, көпрүлер гурдурды. Мекгә гелйән хаҗылар үчин улы ёлуң гыраларында мыхманханалар салдырды. Сув гуюларыны ачдырды.

   Онуң заманасында илкинҗи гезек илат язувы гечирилди. Түчҗарларың мүштерилерини алдатмазлыклары үчин „хасаплашык“ атлы гурама дөретди. Гиҗелерине гаравуллар гоюп, асудалыгы саклады. Халкының рахатлыгы үчин, элинден геленини гайгырмады. Гиҗесини гүндиз эдип, Ысламың бейиклигини гөркезди.

   Хезрети Омарың Халыпалыгы заманында шейле бир адалат гурлупды велин, ынсанлара бейле-де дурсун, хат-да гурт билен гузыны достлашдырҗак ярашык ыклымы пейда болупды. Хер кес онуң адалатлылыгына бил багларды. Ол үстүне дүшен хер хили везипәни болмалысы ялы ерине етирерди. Хер ерде адалатың дабараланмагыны исләрди. Кәте-кәте болса суд хадысаларына гатнашарды.

   Бир гезек Халыпа билен Убей ибни Каб разыяллаху анхуның арасында бир дава болды. Бу дава судуң гарамагына хөдүрленди. Хәким (судъя) Зейд ибни Сабит разыяллаху анху халыпа геленде, оңа хормат этди. Хезрети Омар онуң бу херекетине гынанып:

   -Тарапдарлыгың илкинҗи аламаты будур-дийип, Зейде ятлатды.

   Суд хадысасының довамында халыпа билен Убей дегшип отурды. Убей разыяллаху анхуның делили ёкды. Хезрети Омар хем өз үстүндәки даваны кабул этмеди. Убей халыпаның касам этмегини теклип эденде, хәким Хезрети Омар разыяллаху анхуның дереҗесини гөз өңүнде тутуп, бу талабы ызына алмасыны хайыш этди. Өзи хакында болса-да, адалатың дабараланмагыны ислейән Хезрети Омар разыяллаху анху хәкиме:

   -Сениң хузурыңда ынсанлардан бири билен Омар дең дереҗеде болмаса, сен хәкимлиге лайык болмарсың-дийди.

 

**********

   Адалат Онуң дөврүниң гөс-гөрнетин айратынлыгыды. Хемме киши деңди… Бай-гарып, ша-геда, якын-ят-буларың хеммеси хакында хөкүм бирди. Бир гүн Сирияның белли адамларындан бири Җебеле бин Эйхем Кәбәни тогап эдип йөркә, этегини басан бирини бир юмрук урды. О-да гайтаргысыны берди. Җебеле бу кишиниң үстүнден Халыпа шикаят эденде, Хезрети Омар разыяллаху анху:

   -Экениңи орупсың-дийди. Бу җогаба гарашмадык Җебеле оңа өлүм җезасының берилмегини ислейәндигини айданда, Халыпа:

   -Хава!.. Җахылыет дөврүнде ягдай эдил сениң дийшиң ялыды. Эмма Ысламыет ынсанларың арасындакы бейле пархлары арадан айырды-дийип, җогап берди. Җебеләниң хатыры үчин адалатлылыгы элден бермеди.

   Ине, шейле адалатлылыгың ровачланмагы, онуң дөврүнде мүңлерче ынсанлара мусулманчылыгың ёлуны ачды. Көңүллери адалат эеләп, Ыслама тарап энчеме юртларың гапылары ачылды.

  Сирия басылып алнанда, илчи Җорҗ, Мүсүрли Шетта атлы бир ёлбашчы, мусулманларың бу адалатына хайран галып, достлары билен билеликде Ыслама гирди.

 

**********

   Хезрети Омар разыяллаху анху мусулман болмадыклар биленем адалаты йөредерди. Ол хер кесиң халыпасыды. Онуң заманында бир сөвда кервени Медине якынларында дүшләпди Хезрети Омар разыяллаху анху янына Абдырахман ибн Авф разыяллаху анхуны алып о кервене сакчылык этди.

   Ядавлыкдан яңа кервендәкилериң хеммеси уклапды. Халыпа „олара бир зыян гелмесин“ дийип, эртире ченли нобатчылык чекди. Даңа голай укудан оянан кервендәкилер ики кишиниң өзлеринден араны ачып баряндыгыны гөрдүлер. Өз араларындан бирини бу гиденлериң кимлердигини билмек үчин ёла салдылар. Ол киши Месҗиде гирип, намаз кылып дуран Омар разыяллаху анхуның мусулманларың халыпасыдыгыны билип, бу хабары деррев кервендәкилере етирдилер. Олар:

   -Гоҗа халыпа мусулман дәллере шейле ярдам эдйән болса, ким билйәр, мусулманлара онуң шепагаты нәхиликә? Догруданам мунуң дини хак диндир-дийип, хузурына гелип, мусулман болдулар.

 

**********

   Хезрети Омар хич хачан тарапгөйлүк этмезди. Халкы бир иши этмекден гадаган этсе, озалы билен якын гарындашларыны топлап:

   -Әгә болуң! Алла Тагаланың эмри билен халкы пылан затдан гадаган этдим. Бу хусусда сиз хас дыкгатлы болмалысыңыз. Эгер-де ичиңизде бирден бириңиз хөкүми ерине етирмесеңиз, бейлекилере берҗек җезамың ики эссесини берҗекдирин-дийип, олара ятладарды.

   Бир гезек Хезрети Омар Эбу Шахаме разыяллаху анху атлы шерап ичен оглуна сегсен гамчы урдурды. Аялының доганы Кудаме бин Мазун разыяллаху анхуве-де бир меңзеш хата себәпли шол бир җезаны берди.

  Бир гезек Амр ибни Ас разыяллаху анхуның оглы нәхак ере бирини урды. Хезрети Омар Абдылланы гетирдип, какасының өңүнде сегсен гамчы урдурды. Үстесине-де:

   -Хачандан бәри энесиниң гарнындан эркин доган ынсанлары есир этдиңиз?-дийип, гыҗалат берди.

   Хезрети Омар шейле бир адыл эдара гурупды велин, ёлбашчылар бир-бирини гөзегчилик эдер ялы хала гелипди. Ол дөвлети эдара этмек үчин бөлеклере бөлди. Хиҗаз, Сирия, эл-Җезире, Басра, Куфе, Мүсүр, Палестина, Эйран, Хорасан хем Гирман. Хер велаятың башына-да бир хәким гойды. Хәкимлере шейле өвүт берерди:

   -Мен сизи хөкүм сүрмек хем хөкүм этмек үчин тайынламадым. Сиз хидаят рехбери (ёлбашчылары) болҗаксыңыз. Хер кес сиз нәхили болсаңыз шо хили болар. Шу себәпден мусулманларың хукукларына гөзегчилик эдиң. Олары хорлап, хар-зелил этмәң! Нәхак ере-де өвмәң, башына гитмесинлер. Гапыңызы япык гоймаң, гүйчлилер эҗизлери эзмесинлер.

  Халка-да шейле несихат эдерди:

  -Эй, мусулманлар! Хәкимлер сизе мусаллат болмак, я-да мүлкүңизи басып алмак үчин иберилмейәр. Булар диңе Пыгамбер ёлуны сизе өвретмек үчин иберилйәр. Мунуң терсине иш эденлери маңа хабар бериң.

  Гошунбашылара-да шейле весъет эдерди:

  -Душман билен дөвүшен вагтыңыз хаксызлык этмәң, зулум этмәң! Хич кимиң беден агзаларыны кесмәң. Чагалара, гарры-гуртулара голайлашмаң.

   Шейле весъет этмек билен Ол урушда-да белли бир чәк гоймалыдыкларыны ятладарды. Хезрети Омар разыяллаху анху шейле дереҗеде талапкәр болмасына серетмезден, дурмушда өрән сада хем песпәлди. Таквалыгы билен мешхурды. Таквалык, песпәллик, догручыллык, адалатлылык онуң хәсиетиниң иң айратын тарапларыды. Ол хич хачан ямалы эшик геймекден чекинмезди. Гаррыларың йүкүни чекерди. Дул аяллара, етимлере хызмат эдерди.

   Бир гүн Хезрети Омар Византияның императорына илчи иберип, оны Ыслама чагырды. Оларам өз гезегинде бир илчи иберди. Византияның илчиси Мединә геленде, Хезрети Омар бир гарры аялың өйүниң диварларыны галдырдярды. Өзи-де эллери палчыклы олара көмек эдйәрди. Илчи:

   -Император мунуң бейледигини билсе-ди, онда мени бу ере ибермезди-дийип, ичинден пикир этди. Шол пурсат Хезрети Омар разыяллаху анху илчә палчыклы бармагыны узадып:

   -Эгер ибермеседи, онда мен онуң ики гөзүни чыкарардым-дийди.

  Ол палчыклы бармаклар узап, Византия императорының гөзүни көр этди. Палчыгам гөзлериниң үстүнде галды. Сылынмады. Илчи өврүлип гелип, Хезрети Омар билен араларында болан хадысаны гүррүң беренде, хер кес гең галмакдан яңа доңуп галды. Императорларының гөзлериниң нәдип көр боландыгыны диңе шондан соң билип галдылар.

     Хезрети Омар разыяллаху анху халкыны ягшы танады хем говы хызмат этди. Бир кишини танаҗак болсаң, оны нәхили танамалыдыгы барада маслахатлар берерди. Бир гүн онуң янында бири өвүлди. Хезрети Омар олардан:

   -Бу киши билен алыш-бериш этдиңизми?-дийип сорады. Олар хем:

   -Ёк-дийдилер.

   -Биле ёлда ёлдаш болуп гөрдүңизми?! Бу совала-да:

   -Ёк-диен җогабы алан, Хезрети Омар:

   -Эгер шейле болса, сиз о кишини танамаярсыңыз-дийди.

   Ол хызматкәрлери бабатда өрән юмшак хем мерхеметлиди. Бир гезек хызматкәри Эслем разыяллаху анху билен Кудуса сыяхат этди. Гезеклешип дүйә мүндилер. Эдил шәхере гирилйән ерде дүйә мүнмек гезеги Эслеме дүшди. Эслем дүйәниң үстүнде халыпа оны идип гелйәрди. Халыпаны гаршыламага геленлер Эслеми Халыпадыр өйдүп, оңа йөнелйәрдилер. Ол болса, Хезрети Омары гөркезйәрди. Халк гең галмакдан яңа доңуп галыпды. Араларындакы пышырдылар, хышы-вышылар гүйчлениберенде, Хезрети Омар разыяллаху анху шейле дийди:

  -Хамд ве сена Аллаха махсусдыр. О хер бир зада кадырдыр. Исләнини эдер. Алла Тагала бизи Ыслам билен шерепли кылды. Мухаммет саллаллаху алейхи веселлем биле догры ёлы гөркезди. Азгынчылыгы арамыздан айырды. Душманчылыкдан узаклашдырды. Эй мусулманлар! Бу бейик ныгмата шүкүр эдиң. Бизиң бейле этмегимиз ныгматың артмасына себәп болар. Сизлере Аллахдан горкмагы весъет эдйәрин. Оңа боюн болан өвлүйәсинден болар. Эмрини тутмадыгың ахыръети ёк болар.

     Эй, ынсанлар! Малларыңызың зекатыны бериң. Шейтсеңиз калпларыңызы хем небислериңизи тәмизләрсиңиз. Аллахдан башга хич бир махлукдан ягшылыга я-да миннетдарлыга гарашмаң, өвүтлериме говы дүшүниң. Акыллы болан динини горар, берлен несихаты кабул эдер. Куръаны-Кериме уюң, Ресулаллахың сүннетине япышың.

  Онуң адалаты җахана яң салды… Ганап дуран яралар бу рахмет биле саралды… Олар рахмет топлумыны шу адалат хем мерхемет биле гурдулар.

   Хезрети Омар разыяллаху анху он йыл алты ай довам эден Халыпалыгы заманында, шахсы ишлеринде асла дөвлетиң малыны уланмандыр.

   Бир гүн онуң янына Хезрети Осман разыяллаху анху гелди. Омар разыяллаху анху гыссанып хат язып отырды. Хаты язып боландан соң, чыраны сөндүрип, башга бир чыра якды. Ол мунуң себәбини соран Хезрети Осман разыяллаху анхуве:

   -Сөндүрен чырам бейтулмалыңкыдыр (дөвлетиңкидир). Ол маңа дегишли дәл. Оны мусулманларың ишинде герекдиги үчин якыпдым. Инди болса, шахсы ишим үчин хәзир сениң билен гөрүшйәрис. Шу себәпден өзүме дегишли чыраны якдым-дийди.

  Бир ыссы гүн өйләнлер Хезрети Омар разыяллаху анху зекат үчин Бейтулмала алнан дүелери баглаярды. Оңа:

   -Эй, мөмүнлериң эмири! О нәме өзүңиз зәхмет чекйәрсиңиз, бирине айдың, багласын-дийдилер. Шонда Хезрети Омар разыяллаху анху:

  -Булар пакырларың хакыдыр. Хак Тагала мени булара серетмәге гөзегчи эдип гойды. Бу ише өзүм гатышсам говы болар. Ёгса ахыръетде булар менден соралар-дийип, җогап берди. Халыпа өзүндәки шейле җогапкәрчилик дуйгусы билен бүтин ынсанъете нусга болды. Шейле белент аң билен ынсанъет берекет тапды.

   Адалаты билен җахана яң салан икинҗи халыпа Хезрети Омар разыяллаху анху Эбу Лулу Фируз атлы яхуди бир гул тарапындан намаз окап дуран пурсатында зәхерленен гылыч билен яраланды. Гысга вагтың ичинде зәхериң беденине яйрамагы себәпли, шехадат (шехитлик) шерабыны ичди, ягны шехит болды. 645-нҗи милады йылында Хезрети Айша разыяллаху анха Энемизиң ругсат бермеги билен Сөйгүли Пыгамберимизиң хүҗресинде, Хезрети Эбу Бекриң янында депин эдилди.

  Керемли Хакдан бизи ене-де ол багтыярлык заманына говшурмагыны ве Хезрети Омар разыяллаху анху хорматлымызың шепагатына мынасып этмегини дилег эделиң. Әмин!