Halanylýan we ýazgarylýan ylymlaryň, olaryň görnüşleriniň we hökümleriniň beýany
HALANYLÝAN[1] WE ÝAZGARYLÝAN[2] YLYMLARYŇ, OLARYŇ GÖRNÜŞLERINIŇ WE HÖKÜMLERINIŇ BEÝANY
Bu bapda parzy aýnyň[3] nämedigi, parzy kifaýanyň[4] nämedigi, din ylymlarynyň[5] arasynda kelam[6] hem fykh[7] ylymlarynyň tutýan orunlary we ahyret ylmy bolan parzy aňn ylmynyň beýleki ylymlardan artyklygy beýan edilýär.
Pygamber alaýhyssalam: «Ylym öwrenmeklik her bir musulmana parzdyr» diýdi. Pygamber alaýhyssalam ýene: «Ylym Hytaýda hem bolsa, ony öwreniň» diýdi.
Alymlar her bir musulmana parz bolan ylmyň nähili ylymdygy barada biri-birine gapma-garşy gelýän pikirleri öňe sürdüler we bu jähetden ýigrimiden köpräk toparlara bölündiler. Bularyň düşündirişine geçmezden sözümizi şeýleräk gysgaldyp bileris. Her bir toparyň öz mowzugynyň ylmyny öwrenmegi parzyaýn hasaplandygyny belläp geçmek gerek.
Mütekellimler[8] kelam ylmyny parz saýdylar we olar: «Kelam ylmy bilen ýeke-täk Allatagala tanalýar we Onuň sypatlary bilinýär» diýdiler.
Fakyhlar: «Ol fykh ylmydyr. Fykh ylmynyň üsti bilen ybadatlar, halal-haram zatlar, özüňi alyp barmakda haýsy zadyň halaldygy, haýsy zadyň haramdygy bilinýär» diýdiler. Çünki olar adamlaryň seýrek gabat gelýän ýagdaýlardan başga ýagdaýlarda mätäç bolýan hemme zatlaryny göz öňünde tutdular.
Mufessirler[9] we muhaddisler[10]: «Ol Gurhandyr we sünnetdir[11]. Çünki, bu ikisiniň kömegi bilen hemme ylymlara ýetilýär» diýdiler. Sopular parz ylmyny özleriniň ylmydygyny nygtadylar. Olar: «Parz ylym – bendäniň Allatagala görä halydyr[12] we makamydyr»[13] diýdiler. Olaryň başga bir topary: «Ol ylym Taňra wepaly bolmak, nebsiň apatlaryny bilmekdir we Taňrynyň sypatlaryny şeýtanyň sypatlaryndan tapawutlandyrmakdyr» diýdi. Ýene bir topar hem: «Bu ylym ýaşyryn ylymdyr, ol oňa laýyk adamlara parz bolan ylymdyr» diýdiler. Netijede, hadysy umumy manysyndan çykardylar. Abu Talyp Mekgi:[14] «Bu ylym Pygamber alaýhyssalamyň: «Yslam bäş sütünden bina bolýar: «Alladan başga Hudaý ýokdur, Muhammet onuň ilçisidir» diýip, güwälik sözüni aýtmak, namaz okamak, zekat bermek, mümkinçilik bolan ýagdaýda haja gitmek we remezan orazasyny tutmakdyr» diýen sözündäki zatlary bilmekdir. Çünki, bu zatlary bilmek we olary berjaý etmek her bir musulmana wajypdyr» diýdi.
Biziň gelen şübhelenmäge ýol bolmadyk gutarnykly netijämiz (biz ol netijämiz barada yzda hem aýdarys) kitabyň girişinde aýdyşymyz ýaly ylym: mugamala ylmy we mukäşefe ylmy diýen iki sany topara bölünýär. Bu parz hasaplanýan ylma diňe mugamala ylmy hökmünde düşünilýär. Mugamala ylmy akyly düzüw bolan we kämillik ýaşyna baran her bir bendä parz edilýär. Bu ylmyň üç sany görnüşi bolýar: ygtykat (ynanç), amal etmek we terk etmek. Her bir akyly bar bolan kişi düýşünde şeýtan bolmak ýaşyna, ýa-da kämillik ýaşyna ýetende, oňa ilki güwälik sözüniň[15] iki bölegini bilmediler we ol ikisiniň manysyna düşünmelidir. Ol güwälik sözi: «Lä ilähe illallah, Muhammetresul Alla»[16] diýen sözdür. Ol bu sözi derňemek, öwrenmek we deliller getirmek bilen açyklaşdyrmaga synanyşmaly däldir. Eýsem, oňa bu söze ynanmaklyk, oňa şek getirmezden ýa-da kalbyna gowga salmazdan uýmaklyk wajypdyr. Onuň bu söze uýmaklygy ony delilleriň üsti bilen derňemekligiň jähetinden däl-de, eýsem ol gaýtalamaklyk we diňlemek bilen amala aşyrylýar. Çünki, Pygamber alaýhyssalam hem yslamdan düşünjesi bolmadyk araplara ony gaýtalamaklygy, oňa ýürek bilen ynanmaklygy tabşyrdy we ony öwretmek üçin delilleri getirmedi. Eger bende şeýle etse, onda öz haly üçin şol wagt parz bolan ylmy berjaý eder. Onuň üçin şol wagtda kelemäniň iki bölegini[17] öwrenmek we onuň manysyna düşünmek ylmy parzyaýn bolar. Oňa şol wagtda kelemeden başga zady öwrenmek borç edilmeýär. Eger şol wagt öläýse, onda ol günäli bolup däl-de, eýsem Beýik Taňra tabyn halda dünýäden gaýdar. Mundan soň gelýän borçlar aýry-aýry başga sebäplere esaslanýar.Emma ol borçlary geçmekligiň ýollaryny bilmeklik, oňa edil şol mahal hökman däldir. Ol ony wagtyň geçmegi bilen öwrener. Beýle borçlar ýa-ha amal etmekde, ýa-da ony terk etmeklikde, ýa-da oňa uýmakda bolup biler. Amal etmeklik baradaky borçlar hakynda aýdylanda bolsa, onda guşluk wagty imana gelen bir musulman öýläne çenli ýaşasa onuň boýnuna täze bir parzdüşýär, ýagny öýle namazynyň wagtynyň gelmegi bilen oňa täreti we namazy öwrenmek ylmy parzy aýn bolýar. Hiç hili päsgelçilik ýok bolup, öýle namazyna çenli garaşansoň, wagty geçmezden ozal namazyň şertlerini we dessurlaryny wagt çykmazdan öň öwrenmek parzdyr diýilýär. Ýöne namaz barada aýdylanda bolsa, parz amalyň şerti bolan ylmyň (ýagny bilmekligiň) parz bolmagy, şol amalyň (namazyň) parz bolmagyndan soň bolar hem diýlip bilner. Şonuň üçinem ol namazyň dessurlaryny namazyň wagty geçmezden öwrenmäge borçly däldir. Beýleki namazlar hakynda aýdylanda hem ýagdaý edil şunuň ýalydyr.
Remezan aýynyň gelmegi bilen oňa oraza ylmyny bilmek wajyp bolýar. Ol orazanyň wagtynyň säherden gün ýaşýança dowam edýändigini, agyz beklemäge päk niýetiniň bolmalydygyny, iýip-içmekden, ýakynlyk etmekden saklanmalydygyny we bu ýagdaýyň aýyň dogmagyna çenli dowam edýändigini, ýa-da täze aýyň dogandygy barada iki sany şaýadyň habar bermegine çenli dowam edýändigini bilmelidir. Eger onda mal peýda bolsa, ýa-da ol kämillik ýaşyna ýetende onuň maly bar bolsa, onda oňa zekat bermekligiň ylmyny bilmeklik wajyp bolýar. Emma zekat bermeklik oňa şol wagt hökman däldir. Munuň üçin onuň mally bolan wagtyndan soň doly bir ýyl geçmelidir. Eger onda diňe düýe bar bolsa, ol diňe düýäniň zekatyny bermekligi öwrenmelidir. Onuň üçin beýleki emläginden zekat bermegiň ýagdaýy hem edil şunuň ýalydyr.
Eger haj aýyna gabat gelse, hajyň basym gelmeýändigi üçin ondan haj barada tiz öwrenmeklik talap edilmeýär. Yslam alymlary oňa hajyň howlukmaçlyk bilen berjaý edilýän amal däldigini eýsem onuň azygynyň we aýak ulagynyň bar bolan ýagdaýynda wajyp bolýan amaldygyny düşündirmelidirler. Eger ol haja gitmekligi berk ýüregine düwen bolsa, ony nähili berjaý etmekligi öwrenmelidir. Ol hajyň nepil (meýletin) amallaryny däl-de, eýsem parzlaryny we wajyplaryny bilmelidir. Eger ol parz hem wajyp amallaryň daşyndan nepil amallary berjaý etse, onda onuň öwrenen zady parzy aýn bolmaz. Bendä hajyň esaslary barada aýtmazlyk fykh ylmynyň kesgitnamalary boýunça haramdyr. Edil şunuň ýaly başga amallary hem basgançak-basgançak öwrenmeklik parzy-aýndyr.
Bende halynyň üýtgeýşine laýyklykda ylym öwrenmelidir. Onuň haly bolsa dürli ýagdaýlara görä üýtgeýär. Meselem, kere geplemegi gadagan edilýän sözi bilmegi, köre seretmegi gadagan edilýän zady bilmegi, çarwa adama nähili öýde ýaşamagy gadagan edilýändigini bilmegi hökman däl. Bendä mälim zat bolsa ýa-da ol onsuz oňup bilýän bolsa, onuň beýle ýagdaýlary öwrenmegi zerur däl. Oňa gabat geljek ýagdaýlar barada habardar edilmelidir. Meselem, ol yslamy kabul eden wagtynda ýüpek eşik geýnen bolsa ýa-da ol nämähremlere seredýän bolsa oňa beýle etmekligiň dürs däldigi barada aýdylmalydyr. Oňa Taňra ýakynlyk gazanmakda päsgelçilik boljak zatlar barada duýduryş berilmelidir. Meselem, ol serhoş ediji içgileri içmek[18] we doňzuň etini iýmek[19] adat bolan ýurtda bolsa, oňa beýle işleri etmekligiň haramdygy barada aýtmalydyr. Oňa beýle zatlar öwredilmelidir, onuň özi hem olary öwrenmelidir.
Emma ynançlar we kalbyň amallary barada aýdylanda bolsa, onda olary düşünjeleriň döreýşine görä bilmelidir. Eger ol şaýatlyk sözüniň manysyna şek getirse, şeki aradan aýyrmagyň ýoluny öwrenmelidir. Eger ol şaýatlyk sözüniň manysynda şeke düşmese we Taýrynyň sözüniň gadymydygyna, Ony görüljekdigine, Onuň soňra dörän zat däldigine we beýleki ynanç meselelerinde beýan edilýän zatlara ynanmakdan öň ölse-de, ol barybir ijmag[20] boýunça yslamda bolup öler. Emma ynsanyň kalbynda dörejek bu ynançlar, kämahal öz düşünjesinden, kämahal hem başgalaryň düşnjesinden eşitmek bilen ýüze çykýar. Ol kämillik ýaşyna ýeten wagtyndan başlap beýle zatlardan özüni saklamalydyr we hakykatyň tarapynda durmalydyr. Ol bozuk zatlara gabat gelse, olaryň ornaşmagyndan kalbyny goramalydyr. Munuň özi oňa kyn düşmegi hem mümkindir. Eger bu musulman parahorlyk[21] adat bolan ýurtda bolsa, onda ol parahorlykdan habarly bolmaklygy öwrenmelidir.
Ine, parzyaýn bolan ylym şeýledir. Onuň manysy wajyp bolan amallary bilmeklikden ybaratdyr. Kim wajyp bolan ylmy we ony amal etmegiň wagtyny öwrense, onda onuň parzy aýn ylmyny öwrendigidir. Sopularyň parzy aýn barada «Ol –perişdäniň ylhamy bilen şeýtanyň waswasyny gidermekdir» diýmekleri hem dogrudyr.Ýöne bu hemmelere degişli däl-de, eýsem mätäç bolana, köňlünde munuň ýaly zatlar döräne degişlidir. Eger adamda göripçilik,[22] ikiýüzlülik[23] duýgulary güýçli bolsa, onda oňa «Heläk ediji zatlar» çärýeginde aýdylýan we etmeli däl zatlar baradaky aýdylanlary öwrenmelidir. Pygamber alaýhyssalam: «Adamyny heläk ediji üç sany zat bardyr, nebsiňe uýmak,[24] gysgançlyga tabyn bolmak[25] we özüňi hondanbärsi tutmak»[26] diýdi. Bu zatlardan päklenmek ynsana kyndyr. Biziň bu ýerde ýatlap geçjek bolýan kalbyň halanylmaýan hallary,[27] meselem ulumsylyk, özüňi gowy görmeklik we şuňa meňzeş zatlar şol üç heläk ediji zatlardan gelip çykýar. Olary kalpdan çykarmak parzyaýndyr. Beýle ahlak kemçiliklerinden bolsa olaryň mazmunyny, sebäplerini, alamatlaryny we bejermekligiň ýollaryny bilmezden mümkin däldir. Şeriň nämedigini bilmeýän adam şere düşer. Şeri bejermekligiň ýoly onuň sebäpleriniň garşysyna göreşmeklikden ybaratdyr. Eýse, onuň sebäplerini bilmezden ony bejerip bolarmy? Biziň «Heläk ediji zatlar» çärýeginde aýdan zatlarymyzyň köpüsi parzy aýndyr. Ýöne adamlar peýdasyz işlere meşgul bolup, ol çärýekde aýdylan zatlara amal etmekligi taşladylar.
Ynsan, eger bir dini akymdan başga akyma geçmedik bolsa, bu zatlary çaltrak öwrenmeklige ymtylmalydyr. Ol jennete, dowzaha, ölümden soň direlmeklige we Arasat meýdanynda jemlenmäge doly iman getirýänçä hem uýýança ylym öwrenmelidir. Munuň özi kelemäniň iki bölegine ynanmaklygy kämil edýär. Ol Pygamber alaýhyssalama uýmak bilen bu serweriň wezipesine we onuň pygamber edilip iberilmeginden näme maksadyň yzarlanylýandygyna düşünmelidir. Beýik Taňra we Onuň pygamberine tabyn bolan her bir kişi jennete düşer, kim Taňrynyň hem Onuň pygamberiniň erkiniň garşysyna gitse, ol dowzaha düşer. Eger sen bu yzygiderliligi kabul etseň, onda munuň hakyky ýoldugyny bilersiň. Şonda her bir bendäniň hemme hallarynda gije-gündiziň dowamyndaky ybadatlarynda säwliklerden halas däldigine we gatnaşyklarda täze-täze şertleriň gabat gelýändigine göz ýetirersiň. Bende özüne gabat gelýän her bir ýagdaý, hat-da seýrek duş gelýän zat barada hem sorap durmalydyr. Ol aýratyn hem ýakyn geljekde özüne garaşýan zatlar barada bilmeklige ymtylmalydyr. Eger oňa Pygamber alaýhyssalamyň mälimlik artikli[28] bolan «elip» we «lam» harplary bilen göz öňünde tutan «Ylym öwrenmeklik her musulman üçin parzdyr» sözündäki «ylym» sözüniň manysy aýan bolan bolsa, ylym bilen amal etmekligiň wajyplygyna düşünen bolsa, hem-de onda ylmy yzygiderli we öz wagtynda öwrener. Elbetde, has dogrusyny Taňrynyň özi ýagşy bilýändir!
[1] اَلعِـلـْـمُ المـحْـمـُـودُAl-ylm al-mahmud – halanylýan ylym.
[2] اَلعِـلـْـمُ المـَذمـُـومُAl-ylm al-mezmum – ýazgarylýan, oňlanylmaýan ylym.
[3]فـَـرْضُ عـَـیْـن ٍParzyaýn –her bir musulmanyň öz boýnunda bolan parz.
[4]فـَرْضُ کـِـفـَـایـَـةٍParzykifaýa –musulman köpçüliginiň boýnunda bolan parz.
[5] عـُـلـُـوم ِ الـدِّیـن ِUlum ed-din – din ylymlary. Din ylymlaryna kelam, tefsir, hadys, fykh, tasawwuf, kysas (kyssalar), sir (Pygamber alaýhyssalamyň ömür beýany) we beýleki ylymlar girýär.
[6]عـِلـْـمُ الکـَـلاَم ِYlm al Kelam – Kelam ylmy.«Kelam» –«Söz» diýmekdir, ýagny Gurhan. Bu ylym Gurhanyň sözlerine esaslanan dini pelsepedir.
[7]عِـلـْـمُ الفـِـقـْـهِYlm al Fykh – şerigatyň meseleleriniň çözgütlerini öz içine alýan ylym.
[8]Mütekellim –Kelam ylmy boýunça alym.
[9]Mufessir –Gurhanyň aýatlarynyň manylaryny düşündirýän.
[10]Muhaddis –hadysyalym.
[11]Sünnet – Pygamber alaýhyssalamyň eden işleri we aýdan sözleri.
[12]Hal –ýagdaý, ýagny bendäniň Taňra ýakynlyk ýagdaýy.
[13]Makam – duralga, ýagny bendäniň Taňra ýakynlyk ýolunda ýeten duralgasy.
[14]Mekgi Abu Talyp Kaýsy – 437/1046-njy ýylda ölen alym.
[15]کـَـلِـمـَـة ُ الشـَـهـَـادَةِKelimet aş-şahada – güwälik sözi,keleme.
[16]«لاَ اِلـَـهَ اِلاَّ اللهُ مُـحـَـمَّـدٌ رَسـُـولُ اللهِLä ilähe illallah, Muhammetresul Allah – Alladan başga hudaý ýokdur, Muhammet onuň ilçisidir.
[17]اَلکـَـلِـمـَـتـَـیْـن ِAl-kelimeteýn – kelemäniň iki bölegi. 1-nji bölek: «لاَ اِلـَـهَ اِلاَّ اللهُLä ilähe illallah» («Alladan başga hudaý ýokdur») diýen jümle; 2-nji bölek: مُـحـَـمَّـدٌ رَسـُـولُ اللهِMuhammed resul Allah (Alladan başga hudaý ýokdur, Muhammet onuň ilçisidir) diýen jümle.
[18]شـُـرْبُ الخـَـمـْـرِŞurb al-hamr – serhoş ediji içgileri içmek.
[19] اَکـْـلُ لـَـحـْـم ِ الخـِـنـْـزِیـرِÄkl lahm al-hynzyr – doňzuň etini iýmek.
[20]اَلاِجـْـمـَـاع ُAl-ijma‘– alymlar jemagatynyň haýsydyr bir meseläniň çözgüdi boýunça bir pikirde ylalaşmagy.
[21]اَلـرِّبـَـاAr-riba – parahorlyk, süýthorluk.
[22]حـَـسـَـدٌHasad – göripçilik.
[23]رِیـَـاءٌRiýa – ikiýüzlülik, eden işiňi ile göz üçin etmek.
[24] شَـحٌ مـُـطـَـاع ٌ Şehhun muta‘ – nebsiňe uýmak.
[25] هـَـوَیً مـُـتـَّـبـَـع ٌ Hewen muttaba‘ – gysgançlyga tabyn bolmak.
[26]اِعْـجـَـابُ المـَـرْءِ بـِـنـَـفـْـسِـهِI‘jab al-mer’i bi nefsih – özüňi hondan bärsi görmek.
[27]مـَذمـُـومـَـاتُ اَحـْـوَال ِ القـَـلـْـبِ Mezmumat ahwal al-kalb – kalbyň halanylmaýan hallary.
[28]المـُـعـَـرَّفُ بـِـالالـِـفِ وَ اللـَّـام ِ Al-mu‘arraf bil-alif wel-lam – mälimlik artiklibilen mälim ýagdaýa goýulan.Mälimlik artikli atlaryň, sanlaryň we sypatlaryň öňünden gelýär we sözüň umumy däl-de, mälim ýagdaýda durýandygyny aňladýar. Bu ýerde haýsydyr bir ylym däl-de, eýsem mälim ylym göz öňünde tutulýar.