Халанылян ве язгарылян ылымларың, оларың гөрнүшлериниң ве хөкүмлериниң беяны

Бу бапда парз айның[1] нәмедиги, парз ки­фаяның[2] нәмедиги, дини алымларың ара­сын­да келам[3] хем фыкх[4] ылымларының тутян орун­лары ве парз айн ылым болан ахыръет ылмының бейлеки ылымлардан артыклыгы беян эдилйәр.

Пыгамбер алайхыссалам: «Ылым өврен­мек­лик хер бир мусулмана парздыр» дийди. Пыгамбер алайхыссалам ене: «Ылым Хытайда хем болса, оны өврениң» дийди.

Алымлар хер бир мусулмана парз болан ылмың нәхили ылымдыгы барада бири-бири­не гапма-гаршы гелйән пикирлери өңе сүр­дү­лер ве бу җәхтден йигримиден көпрәк топар­ла­ра бөлүндилер. Бу ерде оларың хеммеси бара­да анык дуруп гечмеклик билен сөзи узал­дып дурмагымыза зерурлык ёк. Йөне хер бир топарың өз өвренйән ылмыны парз ха­сап­ландыгыны белләп гечмек герек. Мутекел­лимлер[5] келам ылмыны парз сайдылар ве олар: «Келам ылмы билен еке - тәк Ал­ла­та­гала таналяр ве Онуң сыпатлары билинйәр» дийдилер. Факыхлар: «Ол фыкх ылмыдыр. Чүнки, фыкх ылмының үсти билен ыба­дат­лар, халал - харам затлар, өзүңи алып бар­мак­да хайсы задың халалдыгы, хайсы задың ха­рам­дыгы билинйәр» дийдилер. Чүнки олар адамларың сейрек габат ягдайлардан башга мә­тәч болян хемме затлары гөз өңүнде тут­ду­лар. Муфессирлер[6] ве мухаддислер[7]: «Ол Гур­хан­дыр ве сүннетдир[8]. Чүнки, бу икисиниң көмеги билен хемме ылымлара етилйәр» дий­ди­лер. Сопулар парз ылмыны өзлериниң ыл­мы­дыгыны ныгтадылар. Оларың бири: «Парз ылым-Бендәниң Аллатагала гөрә халыдыр[9] ве макамыдыр»[10] дийди. Оларың башга бири: «Ол ылым Таңра вепадар болмак, небсиң апат­ларыны билмекдир ве Таңрының сыпат­ла­рыны шейтаның сыпатларындан тапавут­лан­дырмакдыр» дийди. Оларың ене бири: «Бу ылым соватсыз адамлардан яшырын, диңе соватлы адамлара парз болан ылымдыр. Со­ват­лы адамлар бу сөзе адаты маны билен дүшүнмейәрлер» дийди. Абу Талып Мекки: «Бу ылым Пыгамбер алайхыссаламың: «Ыс­лам бәш сүтүнден бина боляр: «Алладан баш­га Худай ёкдур, Мухаммет онуң илчисидир» дийип, гүвәлик сөзүни айтмак, намаз окамак, зекат бермек, мүмкинчилик болан ягдайда ха­җа гитмек ве ремезан оразасыны тутмакдыр» диен сөзүндәки затлары билмекдир. Чүнки, бу затлары билмек ве олары берҗай этмек хер бир мусулмана ваҗыпдыр» дийди.

Бизиң гелен шүбхеленмәге ёл болмадык гутарныклы нетиҗәмиз (биз ол нетиҗәмиз барада ызда хем айдарыс), китабың гири­шин­де айдышымыз ялы ылым өзүңи алып барыш ылмына[11] ве аянлык ылмы[12] диен ики саны то­пара бөлүнйәр. Бу парз хасапланян ылма диңе өзүңи алып барыш ылмы хөкмүнде дүшү­нил­йәр. Өзүңи алып барыш ылмы Таңры акылы бар болан ве кәмиллик яшына баран хер бир бендесине парз эдилйәр. Бу ылмың үч саны гөрнүши боляр: ыгтыкат (ынанч), амал этмек ве терк этмек. Хер бир акылы бар болан дүй­шүнде шейтан болмак яшына, я-да кәмиллик яшына етенде, оңа илки гүвәлик сөзүниң[13] ики бөлегини билмедилер ве ол икисиниң маны­сына дүшүнмелидир. Ол гүвәлик сөзи: «Лә иләхе иллаллах, Мухаммед ресул аллах»[14] диен сөздүр. Ол бу сөзи дерңемек, өвренмек ве де­лиллер гетирмек билен ачыклашдырмага сы­на­нышмалы дәлдир. Эйсем, оңа бу сөзе ынан­маклык, оңа шек гетирмезден я-да кал­бына говга салмаздан уймаклык ваҗыпдыр. Онуң бу сөзе уймаклыгы оны делиллериң үс­ти билен дерңемеклигиң җәхтинден дәл-де, эйсем оны гайталамаклык ве диңлемек билен амала ашырыляр. Чүнки, Пыгамбер алайхыс­салам хем ысламдан дүшүнҗеси болмадык араплара оны гайталамаклыгы, оңа йүрек би­лен ынанмаклыгы табшырды ве оны өвретмек үчин делиллери гетирмеди. Эгер бенде шейле этсе, онда өз халы үчин шол вагт парз болан ылмы берҗай эдер. Онуң үчин шол вагтда келемәниң ики бөлегини өвренмек ве онуң манысына дүшүнмек ылмы парз айн болар. Оңа шол вагтда келемеден башга зады өврен­мек борч эдилмейәр. Эгер шол вагт өләйсе, онда ол гүнәли болуп дәл-де, эйсем Бейик Таңра табын халда дүнйәден гайдар. Шейле хем болса адам дүрли пәсгелчиликлере габат гелйәр. Эмма ол пәсгелчиликлери гечмекли­гиң ёлларыны билмек, оңа эдил шол махал билмек хөкман дәлдир. Ол оны вагтың геч­ме­ги билен өвренер. Бейле пәсгелчиликлер я-ха амал этмекде, я-да оны терк этмекликде, я-да оңа уймакда болуп билер. Эмма амал этмек­лик барада айдыланда, онда гүн догандан тә өйле намазына ченли оңа хич амал гараш­ма­яр. Өйле намазының вагтының гелмеги билен оңа тәретини тәзелемек зерур боляр. Шонуң үчин оңа тәрети ве намазы өвренмек ылмы парзы айндыр. Эгер ол гүнүң яшмагына чен­ли гарашса, онда ол ылмына кәмил ве амалы­ны вагтында берҗай эдип билмез. Чүнки, ол башга ылым билен мешгул болса, онда нама­зың вагты гечип гидер. Оңа амалың вагты гел­мезден өң ылмыны өвренмек герек. Шо­нуң үчин: «Амалың вагты гелмезден өң онуң ылмына билмек ваҗыпдыр» дийилйәр. Бейле­ки намазлар хакында айдыланда хем ягдай эдил шунуң ялыдыр.

Адамың өмрүнде ремезан айының гелмеги билен оңа ораза ылмыны билмек ваҗып бол­яр. Ол оразаның вагтының сәхерден гүн яш­ян­ча довам эдйәндигини, агыз беклемәге пәк ние­тиниң болмалыдыгыны, ийип-ичмекден, якынлык этмекден сакланмалыдыгыны ве бу ягдайың айың догмагына ченли довам эдйән­дигини, я-да тәзе айың догандыгы барада ики саны шаядың хабар бермегине ченли довам эд­йәндигини билмелидир. Эгер онда мал пей­да болса, я-да ол кәмиллик яшына етенде онуң малы бар болса, онда зекат бермеклигиң ылмыны билмеклик ваҗып боляр. Эмма зе­кат бермеклик оңа шол вагт хөкман дәлдир. Мунуң үчин онуң маллы болан вагтындан соң долы бир йыл гечмелидир. Эгер онда диңе дүе бар болса, ол диңе дүйәниң зекатыны бер­меклиги өвренмелидир. Онуң үчин бейле­ки эмләгинден зекат бермегиң ягдайы хем эдил шунуң ялыдыр.

Эгер хаҗ айына габат гелсе, амал этмегиң ыза чекилмегине ве бирден өвренип билме­җе­гине гарамаздан ондан хаҗ барада өңүнден билмеклик талап эдилмейәр. Ыслам алым­ла­ры оңа хаҗың ховлукмачлык билен берҗай эдил­йән амал дәлдигини эйсем онуң азыгы­ның ве аяк улагының бар болан ягдайында ваҗып болян амалдыгыны дүшүндирме­ли­дир­лер. Эгер ол хаҗа гитмеклиги берк йүре­гине дүвен хем болса, оны нәхили берҗай этмеклиги өвренмелидир. Ол хаҗың непил (гош­мача) амалларыны дәл-де, эйсем парзла­рыны ве ваҗыпларыны билмелидир. Эгер ол парз хем ваҗып амалларың дашындан непил амаллары берҗай этсе, онда онуң өвренен за­ды парз айн болмаз. Бендә хаҗың эсаслары барада айтмазлык фыкх ылмының кесгитна­ма­лары боюнча харамдыр. Эдил шунуң ялы баш­га амаллары хем басганчак-басганчак өв­рен­меклик парз айндыр.

Бенде халының үйтгейшине лайыклыкда ылым өвренмелидир. Онуң халы болса дүрли ягдайлара гөрә үйтгейәр. Меселем, лала геп­ле­меги гадаган эдилйән сөзи билмеги, көре серетмеги гадаган эдилйән зады билмеги, чар­ва адама нәхили өйде яшамагы гадаган эдил­йәндигини билмеги хөкман дәл. Бендә мәлим зат болса я-да онсуз оңуп билйән болса, бей­ле ягдайлары онуң өвренмеги зерур дәл. Оңа габат гелҗек ягдайлар барада хабардар эдил­ме­лидир. Меселем, ол ысламы кабул эден ваг­тында йүпек эшик гейнен болса я-да ол нәмәхремлере середйән болса оңа бейле эт­мек­лигиң дүрс дәлдиги барада айдылма­лы­дыр. Оңа Таңра якынлык газанмакда пәсгел­чи­лик болҗак затлар барада дуйдурыш берил­ме­лидир. Меселем, ол серхош эдиҗи ичгиле­ри ичмек ве доңзуң этини иймек адат болан юртда болса, оңа бейле ишлери этмеклигиң харамдыгы барада айтмалыдыр. Оңа бейле затлар өвредилмелидир, онуң өзи хем олары өвренмелидир.

Эмма ынанчлар ве калбың ишлери барада айдыланда, онда олары шүбхелериң дөрейши­не гөрә билмелидир. Эгер шүбхе келемәниң ики бөлегиниң манысында йүзе чыкан болса, онда шол шүбхәни арадан айырмаклыгың ёлу­ны өвренмелидир. Эгер ол шеке дүшсе ве Бейик Таңрының бакыдыгына ве онуң үйтге­ме­йәндигине уймаздан өң өлсе, бары-бир ол иҗмаг[15] боюнча ысламда болуп өлер. Эмма ынанч­дакы шүбхе дин барада булагай гүр­рүң­лер яйран юртлардакы сөзлери диңлемеклик билен биыгтыяр йүзе чыкяр. Ол кәмиллик яшына етен вагтындан башлап бейле затлар­дан өзүни сакламалыдыр ве хакыкатың тара­пында дурмалыдыр. Ол бозук затлара габат гелсе, оларың орнашмагындан калбыны гора­ма­лыдыр. Мунуң өзи оңа кын дүшмеги хем мүмкиндир. Эгер бу мусулман парахорлык адат болан юртда болса, онда ол пара­хор­лык­дан хабардар болмаклыгы өвренмелидир.

Ине, парз айн болан ылым шейледир. Онуң манысы ваҗып болан амаллары бил­мек­­ликден ыбаратдыр. Ким ваҗып болан ыл­мы ве оны амал этмегиң вагтыны өвренсе, он­да онуң парз айн ылмы өврендигидир. Со­пу­ларың душманың пикирлерине дүшүнмек ве иләхи хәсиетлериң җеми барада айдан зат­ларыны билмек хем парз айндыр. Эгер адам­да гөрипчилик, икийүзлүлик дуйгулары гүйч­ли болса, онда оңа «Хеләк эдиҗи затлар» чәръе­гинде айдылян ве этмели дәл затлар ба­рада өвренмелидир. Пыгамбер алайхыссалам: «Адамыны хеләк эдиҗи үч саны зат бардыр, небсиңе уймак, гысганчлыга табын болмак ве өзүңи хондан бәрси гөрмек» дийди. Бу зат­лардан пәкленмек ынсана кындыр. Бизиң бу ерде ятлап гечҗек калбың халанылмаян хал­лары, меселем улумсылык, өзүңи говы гөр­мек­лик ве шуңа меңзеш затлар шол үч хеләк эдиҗи затлардан гелип чыкяр. Олары калп­дан чыкармак парз айндыр. Бейле ахлак кем­чи­ликлеринден болса оларың мазмуныны, се­бәп­лерини, аламатларыны ве беҗермеклигиң ёлларыны билмезден мүмкин дәлдир. Шериң нәмедигини билмейән адам шере дүшер. Ше­ри беҗермеклигиң ёлы онуң себәплериниң гаршысына гөрешмекликден ыбаратдыр. Эй­се, онуң себәплерини билмезден оны беҗе­рип болармы? Бизиң «Хеләк эдиҗи затлар» чәръегинде айдан затларымызың көпүси парз айндыр. Адамлар пейдасыз ишлере мешгул болуп, онда айдылан затлара амал этмеклиги ташладылар.

Ынсан, эгер ол бир дини акымдан башга акыма гечмедик болса, бу затлары чалтрак өвренмеклиге ымтылмалыдыр. Ол җеннете, довзаха, өлүмден соң дирелмеклиге ве Арасат мейданында җемленмәге долы иман гетир­йән­чә хем уйянча ылым өвренмелидир. Му­нуң өзи келемәниң ики бөлегине ынан­мак­лы­гы кәмил эдйәр. Ол Пыгамбер алайхыссалама уймак билен бу җенабың везипесине ве онуң пыгамбер эдилип иберилмегинден нәме мак­сат ызарланыляндыгына дүшүнмелидир. Бе­йик Таңра ве Онуң пыгамберине табын болан хер бир киши җеннете дүшер, ким Таңрының хем Онуң пыгамбериниң эркиниң гаршысына гитсе, ол довзаха дүшер. Эгер сен бу ызыги­дер­лилиги кабул этсең, онда мунуң хакыкы ёлдугыны билерсиң: Шонда хер бир бендәниң хемме халларында гиҗе-гүндизиң довамында ыбадатларында сәвликлерден халас дәлдигине ве гатнашыкларда тәзе-тәзе шертлериң габат гелйәндигине гөз етирерсиң. Бенде өзүне габат гелйән хер бир ягдай, хат-да сейрек душ гелйән зат барада хем сорап дурмалыдыр. Ол айратын хем якын гелҗекде өзүне гарашян затлар барада билмеклиге ымтылмалыдыр. Эгер оңа Пыгамбер алайхыссаламың мәлим­лик артикли[16] болан «элип» ве «лам» харплары билен гөз өңүнде тутан «Ылым өвренмеклик хер мусулман үчин парздыр» сөзүндәки «ылым» сөзүниң манысы аян болан болса, ылым билен амал этмеклигиң ваҗыплыгына дүшүнен болса, онда ылмы ызыгидерли ве өз вагтында өвренер. Элбетде, сөзүң догрусыны Таңрының өзи ягшы билйәндир!