Адамларың гапма-гаршы гарайышлар барадакы ылмы кабул этмеклериниң себәбиниң, чекишмәниң ве җеделиң гөрнүшлериниң, эркин җедел алып бармагың шертлериниң беяны.

 Эгер билер болсаң, Пыгамбер алейхыс­са­ламдан соң халыпалык мәтилер небересинден болан дөрт Чарыяра етди. Олар Аллатагала­ның хөкүмлерини ягшы билйән ымам алым­лар­ды, факыхларды ве питва чыкармакда га­раш­сыздылар. Олар фыкх ылмына сейрек яг­дай­да болаймаса, йүзленмейәрдилер ве оны дур­мушда габат гелйән ягдайларың чөзгүт­ле­рин­де уланмаярдылар. Чүнки, олар ахырет ыл­мының алымларыдылар. Олар адамларың дүнйә ишлери билен багланшыклы питвалары чыкармакда гарашсыздылар, бу җәхтден алым­лара баглы дәлдилер ве бу ишде диңе Таңра бил баглаярдылар.

 Чарыярлардан соңра хөкүмет башына ге­лен халыпалар фыкх ылмына мувапык дәлди­лер ве питвалары, хөкмүмлери берҗай этмек­де алымларың көмегине япышмага меҗбур­ды­лар. Муңа гарамаздан табыгынлар сахаба­ла­рың гоян ёлларына эердилер. Халыпалар ка­зы болмагы талап эденлеринде, олар бейле җогапкәрчиликли ише баш гошмакдан боюн товладылар ве халыпалардан гачдылар. Бейле алымлар бармак басып санардан көпдүр. Соң­ра факыхлар хөкүмдарларың янында хормат эеси болдулар. Факыхлар хөкүмдарларың пит­ва чыкармага талаплары гүйчли боландыгы се­бәпли питва ылмына йыкгын этдилер. Соң­ра акайыдың кадаларына үнс берйән хөкүм­дар­лар йүзе чыкдылар. Олар хер бир меселеде өзлериниң делиллерини өңе сүрдилер. Шей­ле­ликде, келам ылмының чекишме ве җедел бөлүми орта чыкды. Адамлар җаныпкешлик билен келам ылмына мешгул болуп башла­ды­лар. Алымлар бу ылма багышлап, өз эсерле­рини дөретдилер, оларда җедел гурнамагың ёл­ла­рыны беян этдилер, гапма-гаршы гара­йыш­лардан ыбарат бөлүмлери орта чыкар­ды­лар ве өзлериниң максатларының дини гора­мак­дыгыны, Пыгамбер алайхыссаламың сүн­не­тиниң пәк сакланмакдыгы, сүннети дүрс хасапламаянларың ве бедгатчыларың хере­ке­тини басып ятырмак угрундакы гөрешдигини тассыкладылар. Вейран эдилмегине себәп бо­лан көре-көрлүк дөреди. Бу көре-көрлүк фыкх ылмында чекишмәниң йүзе чыкмагына ге­тир­ди. Мунуң өзи адамларың келам ве бейлеки ылымлардан дашлашып, гапма-гаршы гара­йыш­лара мешгул болмакларына алып барды. Җеделкеш алымлар өзлерниң максатларының шеригатың инче сырларыны кесгитлемекден, мезхеп меселериниң говшак беян эдилен ерлерини аныкламакдан ве питва ылмының усулыетини тайярламакдан ыбаратдыгыны тек­рар­ладылар. Олар Абу Ханыпа, Шапыгы, Мәлик, Ахмет, Суфян Сөври (гой, Таңры олар­дан разы болсун!) ялы танымал алым­ла­рың гоян кесгитнамаларыны инкәр эдиҗи җе­дел хәсиетли китапларыны яздылар. Бу бо­зук иш бизиң дөврүмизде хем довам эдйәр. Биз онуң өзүмизден соңкы асырларда нәхили дереҗә эе болҗакдыгыны билмейәрис.