Элбетде, ойланян йүреги бар болан адам үчин бу затларда несихат бардыр.[1]

 

بـِسْـم ِالــلـهِ الـرَّحْـمَــنِ الـرَّحـِــــیــــم ِ

Бисмилләхи-ррахманыр-рахым

 

Биринҗиден, Таңрының бейиклигини ха­кы­кы тарыплайҗылардан кемтер тарыплаян хем болсам, мен оны үзнүксиз ве көп тарып­лаярын. Икинҗиден, онуң әхли пыгамберле­ри­не, айратын хем адамзадың хем пыгамбер­ле­риң сейиди Мухаммет алайхыссалама ал­кыш айдярын ве ялкавы ислейәрин. Үчүнҗи­ден, «Ихя улумид-дин»[2]

атлы китабымы яз­мак­лыгым үчин калбыма ылхам нуруны гуян­дыгы себәпли дамарларымда Бейик Таңра чәк­сиз шүкраналык дуйгусы тирселдейәр. Дөр­дүнҗиден, эй, өзүни улумсы тутуп, песпәл адамлара гөвни етмейән ве соватлы адам­ла­рың дүрс сөзлерини инкәр эдип, өзүни хон­дан­бәрисирәп текепбирлиге салян киши, мен сениң гапыллык түмүңден хакыкат даңына чык­маклыгыңа рухы тайдан голдав бермек­ли­ги чындан маслахат берйәрин. Чүнки, сениң рухы гарыплыгыңы гөрүп, мениң дилиме да­ңылан дыммаклык дүвүни чөзүлди ве мен он­дан сөзлемек монҗугыны дүзмеклиги ниет эдин­дим. Наданлык мейданының чыгрындан чыкып, хакыкат өрүсиниң чәклерине аралаш­ма­га ымтылыш ыхласың сенде дурнуклы дәл­дир, өзүңден наданлык дердини гидермеклиге болан тутанъерли ызыгидерлигиң ёкдур. Хал­кың асыллы дәплерине эермеклиге дерек, тер­си­не хайсыдыр бир бедасыл адамың яра­маз тәсирине дүшмеклиге мейиллисиң. Бейле мейил болса калбыңы пәкләп, Таңра ыхласлы ыбадат этмеклигиңе бөвет боляр.

Алым Таңрының бендесини онуң дүрс ёлу­на гөнүкдирмеклик үчин җаны-тени билен өз ылмына амал этмелидир. Шеригатың эеси болан Пыгамбер алайхыссалам, (гой, Бейик Таңрының оңа саламатлыгы ве ялкавлыгы болсун!) алымлар барада «Кыямат гүни Пәк Таңрының көп азап берҗек адамсы ылмы билен адамлара пейда бермейән алымдыр» дийди.

Эй, алым! Пыгамбер алайхыссаламың бу сө­зи көпчүлиги гуршап алан наданлык дер­дин­ден гутармаклыгың үчин ылмыңы диле­вар­лык билен адамлара вагыз этмеклиге борч­лы эдйәр. Эзиз өмрүмден касам болсун, бу асыллы ишден четде дуруп, өзүңи текеп­бирлик билен алып бармаклыгыңа сениң асла хакың ёкдур. Чүнки, текепбирлик хем, надан­лык хем ынсаны рухы бетбагтчылыга алып барян дүйпли себәпдир.

Хер бир бенде Бейик Таңрының ёлуна гадам уран кишидир. Бу сапарың башы болан дүнйә онуң ызындадыр, максат тутан арзувлы дуралгасы өңүндедир, ёлы узакдыр, гөтерен азыгы уҗыпсыздыр, ховп-хатары улудыр, пәс­гелчиликлери көпдүр. Таңры хемме зады гө­рү­җидир ве бу ёлдакы ярамаз этмишлери язгарыҗыдыр. Эй, алым! Сен ылмыңы иле яймак ве оңа амал этмеклиги үндемек билен көп бендәни Таңрының дергәхинде йүзүгара болмакдан сакларсың. Чүнки, бенде ахыръет ёлуның бетбагтчылыкларындан гапылдыр ве алымың өвүт-несихатына гөнүден-гөнимел мә­тәчдир.

Алымлар пыгамберлерден байлык дәл-де, эйсем ылым пайыны алан мирасдүшерлердир. Йөне алымларың кәбирлери өз борчларына со­вук-сала гарадылар, шейтаның алына дү­шүп, бозук ёла гирдилер, гелди-гечер дүн­йә­ниң байлыгына ковалашып, борчларындан даш­гары затлара башагай болдулар. Нети­җе­де, адамлары ягшы ишлери этмеклиге үнде­мек­лигиң дерегине, оларың өзлери хем бозук­лы­гың ёлуна дүшдүлер. Дин ылымлары Ха­кың ёлуна гөнүкдириҗи тәсирли серишде бол­магың ерине, йити ягтысыны кемелдип, юрт­лара өчүгси шөхлесини сачды. Бейле алым­лар питвалары чыкармаклыгың үсти би­лен меселелериң чөзгүтлерини бермекден баш­га ылмың ёкдугы барадакы кесгитнаманы өңе сүрүп, адамларың аңына булашыклары сал­дылар. Дилевар адамлар сазлашыклы кыс­са билен язылан дүшүнмеси кын болан сөз­лер билен чыкыш эдип, совады пес болан кишилериң хакыкатың сырларыны аңламак­ларының өңүне бөвет гойдулар.

Ахыръет ёлуның ылмыны ве өтен ягшы­за­даларың мирас галдыран дәплерини Пәк Таң­ры өз китабында «фыкх»,[3] «парасат»[4], «ылым», «ягтылык», «нур», «голланма», «аң» ди­ен ялы сөзлер билен атландырды. Йөне ол адамла­рың арасында хыялы дүшүнҗелере ве роваят­лара өврүлди. Мен диндәки бейле ногсанлык­лары ве онуң абрайыны көлеге салян гараңкы манылы сөзлери гөрүп, шу «Ихя улумид-дин» атлы китабы дүзмеклиги мөхүм хасапладым ве онда ирки дөврүң ылымларының эсас эдип гоян мейилнамаларыны хакыкы гөрнүшинде ачып гөркезмеклиги, пыгамберлериң хем өтен ягшызадаларың берен пейдалы несихатла­ры­ны беян этмеклиги ниет этдим.

Мен бу китабымы дөрт саны чәръеге[5] бөл­дүм Олар: ыбадатлар чәръеги, адатлар чәръе­ги, хеләк эдиҗи затлар чәръеги ве халас эди­җи затлар чәръеги. Мен китабы ылым бара­дакы сөз билен ачдым. Чүнки, ылым өрән мө­хүм гымматлыкдыр. Биринҗиден, сен Пы­гам­бер алайхыссаламың дилинден айдылан сөз­лере гөрә ыбадат эдйәрсиң. Чүнки, Пыгам­бер алайхыссалам: «Ылым өвренмеклик хер бир мусулмана парздыр» дийди. Мен пейда­лы ылым билен пейдасыз ылмың арасында та­павут гойярын. Мунуң делили Пыгамбер алай­хыссаламың: «Биз пейда бермейән ылым­дан горамаклыгы үчин Таңрыдан пена сорая­рыс» диен сөзүдир. Шейле хем дөврүмизиң адам­ларының дүрс затлары нәдүрс затлардан айыл-сайыл этмек мейлини амала ашырян, оларың салгыма ковалашып, терс ёла дүш­мезликлерини ве ылым хозуның гаты габы­гыны айрып, онуң ичиндәки маны ныг­ма­тының тагамыны датмакларыны ислейәрин.

Ыбадатлар чәръеги он китабы өз ичине аляр: ылым барада китап, акыданың (ынан­җың) кадалары барада китап, тәретиң сыр­ла­ры барада китап, намазың сырлары барада китап, зекатың сырлары барада китап, ораза­ның сырлары барада китап, хаҗың сырлары барада китап, Гурханы окамаклыгың эдепле­ри барада китап, зикрлер ве дилеглер барада китап, Таңрыны тарыпламаклыгың вагтлары ве тертиби барада китап.

Адатлар чәръеги он китабы өз ичине аляр. Олар: ийип-ичмеклигиң эдеплери барада ки­тап, никаның эдеплери барада китап, газанч этмеклигиң дүзгүнлери барада китап, халал хем харам барадакы китап, адамлар билен сөх­бетдеш болмаклыгың ве оларың дүрли гат­лак­лары билен гатнашыкда болмаклыгың эдеп­лери барада китап, өзүңи чолалылыга чек­мек барада китап, сапара чыкмаклыгың эдеплери барада китап, диңлемеклик ве аша хыҗувлы хала дүшмеклик[6] барада китап, адам­лара ягшы ишлери этмеклиги буюрмак ве олары бозук ишлери этмекликден сак­ла­мак барада китап, Пыгамбер дурмушы, эдеп­лери ве пыгамберлик ахлагы барада китап.

Хеләк эдиҗи затлар чәръеги он китабы өз ичине аляр. Олар: калбың аҗайыплыкларыны дүшүндириҗи китап, небси тербиелемек ба­ра­да китап, гарын ве җынс небислериниң апат­лары барада китап, дилиң апатлары ба­ра­да китап, газабың, төхметиң ве гөрипчилигиң апатлары барада китап, дүнйәни язгармак ба­рада китап, байлыгы ве гысганчлыгы язгар­мак барада китап, мертебә ымтылмагы ве ики­йүзлүлиги язгармак барада китап, улум­сы­лыгы ве шөхратпаразлыгы язгармак барада китап, өвүнҗеңлиги язгармак барада китап.

Халас эдиҗи затлар чәръеги он китабы өз ичине аляр. Олар: тоба барада китап, сабыр ве шүкүр барада китап, ховпда ве умытда бол­мак барада китап, гарыплык ве таквалык барада китап, екехудайлылык ве Оңа бил багламак барада китап, сөйги, мейил, ыс­ны­шык ве разылык барада китап, ниет, догру­чыл­лык ве ыхласлылык барада китап, гөзег­чи­лик ве хасап этмек барада китап, пикир­лен­мек барада китап, өлүми ятлап дурмак барада китап.

Ыбадат чәръегинде мен ыбадат этмек­ли­гиң эдеплери, онуң дәплери ве манылары ба­рада ай­дарын. Ыбадат этмек ынсана ахыръе­ти­ниң аладасында болмак үчиндир. Оңа әх­ми­ет бер­мез­лик ынсаны ахыръет багтыярлы­гын­дан мах­рум эдйәр. Ыбадатың сырлары би­лен та­ныш болмак сада мусулманларың хер бирине ваҗыпдыр. Адат чәръегинде мен адам­ларың арасындакы ахлак гатнашыкла­ры­ның эдеп­ле­ри ве таквалыгың сырлары билен та­ныш­ды­ра­рын. Мунда беян эдилйән затлары билмеклик хемме мусулманлара хөкман дәл­дир. Олары өв­ренмеклик рухы Хакың ёлуна дүшен так­ва­лара дегишлидир. Хеләк эдиҗи затларың чәръе­гинде мен хер язгарылян гы­лык-хә­си­ет­лер, бозук небис арзувларындан гутулмак­лы­гың тәрлери, калбы олардан пәк­ле­мек барада сөз ачарын. Ахлаксызлыгың се­бәп­лери, ол се­бәп­лериң дөредйән апатлары, апатларың ала­мат­лары ве олардан гутул­мак­лы­гың ёллары ба­рада хем бу чәръекде гүррүң эдерин. Шейле хем онда бейле мовзук нук­дай­назарындан аят­ларда, хадысларда ве алым­ларың сөзлеринде ай­дылан затлардан мы­сал­лар берлер. Халас эди­җи чәръекде мен өвгә мынасып хәсиетлер, хөвес эдилйән гө­рел­де аларлык гылыклар, ола­ры дөредйән се­бәп­лер, асыллы ахлагың ми­ве­си барада сөхбет эдерин. Бу чәръекде ятланып гечилйән ахлак сыпатлары велилере[7] ве сыд­дык­лара[8] мах­сус­дыр. Олары берҗай этмеклик билен ынсан Таңрысына якынлык дереҗе­си­ни газаняр. Ме­ниң айдан затларымың хакыка­тына дү­шүн­меклигиң сениң үнсүңи өзүне че­кер ве сен оларың берҗек мивесинден пейда тапар­сың.

Бейлеки алымлар хем,мен хем бу мовзуга багышлап китаплары яздык. Йөне мениң бу китабым ол эсерлерден мазмун җәхтинден бәш саны сыпат билен тапавутланяр: 1. Ола­рың даңан задыны чөзйәр ве япан задыны ачяр. 2. Чашыран задыны тертибе саляр ве пытрадан задыны дүзгүне саляр. 3. Узалдан задыны гысгалдяр ве аныклап билмедик за­ды­ны такыклаяр. 4. Көп ерде гайталап ге­ти­рен бир задыны гайталамаяр ве субут эдип билмедик затларыны субут эдйәр. 5. Дүшүн­ме­си кын ерлерине дүшүндириш берйәр ве гапма-гаршы гелйән ерлерине дүзедиш бер­йәр.

Беян этмек ёлуна чыкан хер алым белли бир максат тутуп, өз ылым сапарының ме­йил­намасыны өзүниң дүнйәгарайшына гөрә дүзйәр. Мен оларың максатларыны ызыги­дер­ли беян эден ерлерини инкәр этмекликден сакландым. Оларың кәбири гөз өңүнде тутан мовзукларыны кәмил беян этдилер, бейлеки бирлери болса бу везипәниң хөтдесинден ге­лип билмедилер. Соңра башга алымлар бу ише япышдылар. Оларың кәбири башга ки­тап­лардан чыкгытлар гетиренлеринде сәвлик гойбердилер, өзге бирлери болса сәвлиге ёл бермедилер. Йөне олар хакыкатың үстүни япып дуран гаты ачып билмедилер. Ине, шу китабың баш максады шол маглуматлары дүрс җемләп, беян этмекден ыбаратдыр.

Мениң бу китабы дөрт саны чәръеге бөл­меклигим ики зат себәпли болды. Оларың би­ринҗиси эсасы себәп болуп, ол такыкламак ве дүшүндирмекдир. Чүнки, максады ахыръе­те гөнүкдирилен ылым-ахлак ылмына[9] ве тә­син­ликлер[10] ылмына бөлүнйәр. Мен ахлак ыл­мы хөкмүнде ылма амал этмеклиге ве тәсин­лик­лер ылмы хөкмүнде ылмың хакыкатыны ачы­җы затлара дүшүнйәрин. Бу китабың баш максады ахлак ылмыны беян этмекден ыба­ратдыр. Тәсинликлер ылмыны болса, эгер ол ылым өвренйәнлериң максады болса хем, сыд­дыкларың назарыетиниң маддасы болса хем китапларда беян этмеклиге ругсат ёкдур. Ахлак ылмы тәсинликлер ылмына элтиҗи ёл­дур. Йөне пыгамберлер, (гой, Бейик Таңры­ның олара ялкавы болсун!) адамлар билен ди­ңе ахыръет ёлуның ылмы ве бу ылма дегишли несихатлар барада сөзледилер. Олар тәсин­ликлер ылмы барада адамларың аң етириши укыпларының чәклидигини гөз өңүнде тутуп, сырлы хем гөчме сөзлериң үсти билен мысал­лары гетирип сөзледилер.

Алымлар пыгамберлериң мирасдүшерле­ри­дир. Оларың байлыгы сабырлылык ве пы­гамберлере уймаклык ёлы билен өзлерини адыл алып бармакдан ыбаратдыр.

Ахлак ылмы аян ылма[11] ве яшырын ылма[12] бөлүнйәр. Мен аян ылым хөкмүнде беден аг­залары билен эдилйән ишлери билмеклиге, яшырын ылымлара болса калп билен эдилйән ишлери билмеклиге дүшүнйәрин. Калбың етир­йән ишлери агзалара я-ха адатың, я-да ыбадатың үсти билен етирилип берҗай эдил­йәр. Бу ылым ики саны ярым бөлеге бө­лүн­йәр: Әшгәр ярымы ве гизлин ярымы. Әшгәр ярымы агзалар билен багланышыклыдыр. Бу бөлүм хем өз гезегинде адат бөлүмини ве ыбадат бөлүмини өз ичине аляр. Эмма гизлин бөлүми барада айдыланда, онда ол калбың халлары билен багланышыклыдыр. Небис ах­лагы язгарылян ве өвүлйән хәсиетлере бөлүн­йәр. Буларың җеми болса дөрт болар. Ахлак ылмы барада айдыланда, онда ол хем шу бө­лүмлере бөлүниш кадасындан даш чыкмаяр. Икинҗи себәп: Мен мертебәни хем абрайы өңе сүрмек билен ярагланан, Бейик хем Пәк Таңрыдан горкмаян гопбамсылар билен җе­дел­лешип, оларың пикирлери билен ыла­лаш­мага меҗбур талыпларың фыкх ылмыны ич­гин өвренмеклиге хөвеслериниң ыхласлыды­гы­ны ве гүйчлүдигини гөрдүм.

Мен калплары сыпайы мейиллере чекмек максады билен китабымы фыкх ылмы нук­дай­назарындан беян этмекликден дашлаш­дыр­мадым. Кәбир алымлар тебипчилик ыл­мы­на мейиллендирмек билен калплары сыпа­йы­чылыга чекмәге сынанышдылар. Башга алым­лар бу иши йылдызлар ылмының җед­вел­лерини дүзмек билен амала ашырмаклыгы максат тутдулар ве оны «Саглык җедвели» ди­йип атландырдылар. Элбетде, олар калп­ла­ры китаплары окамаклыга ымтылдырмага бел­­ли бир гошант гошдылар. Эмма калплары эбе­ди дирилиге пейда берйән ылма ымтыл­дыр­мак беден саглыгына пейда берйән тебип­чилик ылмына ымтылдырмакдан хас әхмиет­лидир. Чүнки, бу ылмың мивеси калплары ве рухлары бакы дирилиге етишдирйән тебип­чи­лик ылмыдыр. Бу ерден паны дүнйәде беден бозуклыгыны беҗерйән тебипчилик ылмын­дан калбың бозуклыгыны беҗерип, оны бакы дирилиге етишдирйән тебипчилик ылмының тутян орны боюнча хас ёкарда дуряндыгы мә­лим. Биз Пәк Таңрыдан өзүмизи акыл-пай­ха­са гөнүкдирмегини дилейәрис. Элбетде, Алла­тагала сахыдыр ве җомартдыр!