Эгер билер болсаң, сахабалар: «Чекишме­лерден бизиң максадымыз хакыкаты аян эт­мекдир» дийип айдардылар. Чүнки, хакыкат гөзленилйән максатдыр, ылмың назарыетине ярдам бермекдир. Пикирлериң дең гелмеги пейдалы ве тәсирли затдыр. Сахабалар хер бир меселеде өзара геңешердилер. Меселем, ич­мейән адам ве онуң ичйән атасы барадакы меселеде олар: «Ичйән ата ымам чәре гөр­ме­ли­дир» диен нетиҗә гелдилер. Олар бир аялың Омардан (гой, Таңры ондан разы бол­сун!) горкусына гөвресиндәки чаганы ай­ран­дыгы барадакы меселәниң чөзгүди барада ге­ңеш­дилер. Оларың парайыз меселер догру­сын­да хем геңешендиклери хакында хабарлар бар. Шапыгы, Ахмет, Мухаммет бин Хасан, Мәлик, Абу Юсуп ве бейлеки алымлар (гой, Таңры олардан разы болсун!) дүрли меселелер барада геңешерлер. Меселәниң башга тарапы барада айдыланда, оларың чыкаран кесгитна­маларының ёюлмагыдыр.

 Динде хакыкаты гөзлемегиң секиз саны шерти ве аламатлары боляр:

Биринҗи шерт:Парз айн амалларыны өзлешдирмедик кишиниң парз кифая амал­лары билен мешгул болмазлыгы. Парз айны өз­лешдирен киши парз кифаяны өвренмәге баш­ласа дүрсдүр. Йөне онуң: «Мениң мак­са­дым хакыкатдыр» диймеги рова дәлдир. Онуң бу ягдайдакы халы өзи намаз окамагы таш­лап, эшиклерини чыкарып: «Мениң мак­са­дым эшик тапман, ялаңач намаз окаян ки­ши­ни гейиндирмекдир» диййән адамың ягда­йы­на меңзешдир. Мунуң ялы ягдай сейрек габат гелйән меселелериң чөзгүтлерини берйән фа­кых геер, намазыны окар ве аманат эшиги эесине гайтарар» дийип җогап берер», Бу мө­хүм зат Таңры якынлашдырыҗы серишде бо­лан намаздыр.

 Икинҗи шерт: Парз кифаяны чекиш­мә­ниң мөхүм серишдеси хөкмүнде гөрмезлик. Ким парз кифаяны мөхүм зат хасапласа ве оны парз айн ялы берҗай этсе, онда бейле хере­кети билен гүнәкәр болар. Мунуң өзи сувсан адамлары гөрен кишиниң олары хеләк болмага якын хасапламагының мысалы ялы­дыр. Оларың гөрен киши сув берип, хеләк­чи­лик­ден халас эдип билер. Ган алдырмагың ягдай­ларыны өвренмек парз кифаядыр. Җе­дел­чи адам болса: «Ган алдырмак парз кифая дәлдир, парз айндыр» дийип текрарлаяр. Ган алдырмагың ягдайларыны билмек шәхерде бирнәче адама парз айндыр.

 Парз кифая тебипчилик ылмы хас якын­дыр. Көп шәхерлерде мусулман тебиплер аз­дыр. Шеригат боюнча мусулман тебибиң кес­гит­намаларына ынам этмек ровадыр. Йөне фа­кых­ларың бири хем тебипчилик ылмына меш­гул­ланмага хөвес этмейәрлер. Эмри маг­руф ве нехи мүнкер барада айдыланда, олар хем парз кифаядыр. Җеделчи чекишме меҗ­ли­син­де йүпек эшиклери гейип, парз кифая ба­рада үндев эдйәр ве өзүниң парз кифая би­лен Таңра якынлык ислейәндигини текрарлар. Энесден (гой, Таңры ондан разы болсун!) ро­ваят эдилен бир хадысда, пыгамберле­римиз­ден: «Эмри магрупы ве нехи мүнкири терк эт­мелими?» дийип соралды. Пыгамбер алайхыс­салам: «Сизиң ягшыңыза яранҗаңлык эдилсе, яманыңыза мыҗабат япылса, мүлк кичиңизиң элине гечсе, фыкх ылмы бозукларың элинде болса» дийди.

 Үчүнҗи шерт - чекишмегиниң: мүҗтехит алым болмагы зерур. Онуң Абу Ханыпаның, Шапыгының ве башга ымамларың мезхеп­леринден дәл-де, эйсем өз пикиринден маны чыкармагы хөкман. Эгер ол хакыкаты Абу Ха­ныпаның мезхебинден чыкарса, онда Шапы­гы­ның пикирине габат гелйән кесгитнаманы терк эдер ве сахабаларың (гой, Таңры олардан разы болсун!) кесгитнамаларындан өзүне мә­лим болан питваны чыкарар. Мунуң өзи иҗ­ти­хат дереҗеси болмадык кишиниң чыкаран хөкүми болар. Ол совал берен кишиниң мез­хеп эесине салгыланып, питва чыкарар. Өзүн­ден нетиҗе чыкарып, совала җогап берип билмесе, онда онуң гурнан чекишмесинден не пейда бар? Мүҗтехит болмандыгы себәпли оңа совала җогап бермек башартмаяр ве: «Мен шеригатың усулыетинден өзбашдак ма­ны чыкарып билмейәрин» диймекден башга чәре галмаяр. Эгер онуң җогап берйән месе­ле­си ики маныдан я-да ики сөзден ыбырат бол­са, онда ол ики сөзүң бирине мейил эдер, ики сөзүң бирини пейдаланар ве питва чыкарар. Нетиҗеде, меселәниң җогабы айдыңлашды­рыл­маз.

 Дөрдүнҗи шерт: Көп габат гелйән ме­се­ле­лер барада чекишмелер гурнамак. Чүнки, са­ха­балар (гой, Таңры олардан разы болсун!) тә­зе вакаларың йүзе чыкышына гөрә я-да пара­йыз ялы көп габат гелйән меселелер җәхтден геңешердилер.

 Биз чекишмә гатнашяның питваларда гиң­ден уланылян меселелере танкыды гөз би­лен гарамаяндыгыны гөрйәрис, терсине ол көп габат гелйән меселелериң чөзгүтлерини терк эдйәр ве: «Бейле меселелер чекишме гур­намага мынасып дәл» диййәр. Биз бу ерде бу мовзуга дегишли сөзүмизи узалдып отурмакчы дәл. Чүнки, максат сөз узалтмакда дәл-де, эй­сем гысга сөз билен хакыкаты аян этмекдир.

 Бәшинҗи шерт: Чекишмәниң чола ерде гурналмагы ягшыдыр. Чекишмә хөкүмдарла­рың, ат-абрайлы адамларың гатнашмагында гечирилмеги мөхүмдир. Чола ер пикирлери җемлемек, аңлары дурламак, хакыката дүшүн­мек үчин оңайлыдыр. Дүрли гатлакларың ве­кил­лериниң гатнашмагы чекишмечә икийүзли пикирини өңе сүрмәге ёл гоймаяр. Чүнки, хер киши хак-нәхак пикириниң дабараланмагына мейилли боляр. Сен оларың мейлиниң Таң­ры­ның разылыгы үчин дәлдигини я-да орта гойлан меселәниң дүрс чөзгүдиниң кабул эдилмеги үчин дәлдигини билйәнсиң.

 Алтынҗы шерт: Хакыкаты гөзлемегиң уг­рунда болмак, ёлдашыңа гөриплик этмән, яр­дам­чы болмак, хатаңы йүзе чыкарса, оңа мин­нет­дар болмак, оңа хакыкаты аян этмек, ял­ңыш пикире дүшсе дүзетмек, оны бейле пи­кир үчин язгармазлык, терсине, хорматламак. Сахабалар (гой, Таңры олардан разы болсун!) өзлерини эдил шунуң ялы алып барардылар. Бир аял Омарың (гой, Таңрың ондан разы болсун!) сөзүни рет эдип, оны хакыката ме­йиллендирди. Хезрети Омар соңра бир хутба­сын­да адамлара йүзленип: «Эркек адам ял­ңыш­ды, аял болса оны дүзетди» дийди. Бир адам Алыдан (Гой, Таңры ондан разы бол­сун!) бир меселе барада сорады: Алы оңа җо­гап берди. Ол адам: «Эй, мөминлериң эмири! Дүрс җогап шейле-шейле болмалы» дийди. Алы: «Сен догрусыны айтдың, мен болса ялңышдым. Элбетде, хер бир билиҗиден өкде ылымдар бардыр» дийди. Ибн Месгут Абу Му­са Ашгара (гой,Таңры олардан разы бол­сун!) саташды. Абу Муса: «Менден хич зат со­ра­маң себәби араңызда алымлар бар» дийди. Абу Мусадан диниң ёлундакы сөвешде өлдүрилен адам барада сорадылар. Абу Муса: «Ол Җеннете дүшер » дийди. Куфә­ниң эмири хем шу ердеди. Ибн Месгут ерин­ден туруп: «Сен бу җогабыңы эмир үчин гай­тала. Белки, ол дүшүнен дәлдир» дийди. Абу Му­са жогабыны гайталады. Ибн Месгут: «Эгер ол өлдүрилсе, җогап догры болар. Онуң җен­нете гирҗекдиги» дийди. Абу Муса: «Ха­кыкат нәме?» дийди. Ибн Месгут: «Ол – ха­кыкаты гөзлейҗиниң ынсабыдыр» дийди. Абу Муса: «Бу сөзүң хакдыгыны айдып йөрмегиң мәтәчлиги ёк. Чүнки, оны хер ким билйәр» дий­ди. Сен өз заманың чекишмечисини сын­ла. Ол ким хакыкатың тарапыны тутса, гө­рүп­лигинден яңа йүзүни гара этмәге тайяр. Ол онуң үстүне гудратының чатышына гөрә хү­җум эдйәр. Ол әхли өмрүни хакыкаты дүш­нүк­ли этмек үчин гечирен адама айп йөң­ке­мәге утанмаяр? Ол өзүни сахабалара (гой, Таң­ры олардан разы болсун!) меңзедйәр.

Единҗи шерт – Чекишмечиниңделил үстүне делил гетирмегини ве кындан кын со­вал бермегини гадаган этмезлик. Сахабаларың чекишмелери бу шерти берҗай эдип гечерди. Шейлеликде, җеделдәки бедгат гарайышлар йүзе чыкарыларды. Меселем чекишмечиниң: «Сениң бу сөзүң биринҗи сөзүңе терс гелйәр. Мен оны кабул этмейәрин» диймеги. Эгер муназарачының сөзи хакыкаты йүзе чыкарса, онда бозук пикир инкәр эдилйәр ве хакыкат кабул эдилйәр.

Сен хер межлисиң, чекишмәниң бир га­рай­шы горамак билен тамам боляндыгыны гөр­йәнсиң. Онда делил гетириҗилериң пи­кир­лери гарайышларың аслы билен деңеш­ди­рилйәр. Оңа: «Сениң бу гарайшың аслына бо­лан делилиң нәме?» дийилйәр. Ол: «Бу делил маңа аян болан зат, сениң делилиң нәме?» дий­йәр. Ол онуң гетирен делиллеринден баш­га делиллери гетирйәр. Жедел эдйән җеделе гаршы дуряның делиллерини инкәр эдиҗи делиллери айдяр. Шунуң ялы усул билен чекишме межлислери совалың аслыны аян этмек максадыны ызарлаяр. «Мен бу совалың җогабыны билйәрин» дийип башлан межлис «Ёк, мен бу совалың жогабыны билмейәрин» диййәнчә довам эдйәр. Эгер ол бейле ягдая дүшсе, онда өзүниң эҗиз тарапыны гөр­кез­йәр. Ол гөриплигинден бош даваны гурнаяр. Нетиҗеде, Таңрының өңүнде гүнәкәр боляр. Эгер онуң сөзи догры чыкса, бу ягдайда шеригатдан билен задыны аян этмедик киши хөкмүнде гүнәкәр болар. Чүнки, онуң мусул­ман доганы ондан бу совал барада сорады. Эгер онуң делиллери гүйчли болса, онда ол адам­ларың үнсүни өзүне чекер. Эгер онуң делиллери говшак болса, онда оны наданлык гараңкылыгында ылым нуруна чыкарарлар. Совалың үсти билен дин ылымларының хакы­ка­тыны йүзе чыкармак пейдалыдыр. Совалың хакыкы җогабыны йүзе чыкармак үчин делил үстүне делил гетирмеги сахабалар хем, илкин­җи алымлар хем гадаган этмедилер. Мунуң үчин кыясда, хадысларда ве аятларда бар болан делиллер уланыляр.

Секизинҗи шерт– Эгер билер болсаң, муназарадан ызарланылян максат – гаршыда­шың­дан үстүн болмакдан, онуң агзыны юм­дур­макдан, артыкмачлыгыңы, мертебәңи ве дилеварлыгыңы йүзе чыкармакдан ыбаратдыр. ылым билен мешгул боляның дүрли гара­йыш­лары деңешдирмезден нетиҗе чыкармакдан хә­зир болмагы герек. Галапын мертебели ве ат-овазалы алымлар билен чекишме гурна­мак­дан оларың дилинден хакыкатың йүзе чыкмагындан вәхм эдип сакланярлар ве баш­галар билен бозук гарайышларыны ровачлан­дырмак үчин чекишме гурнамага мейилли болярлар.

Башга овнук шертлер хем көпдүр. Йөне шу секиз шерти билмек саңа Таңрының разы­лыгы үчин чекишмә гатнашмага голланма бо­лар.

Ким шейтан билен аз чекишме гурамаса, ол калбыны шейтана эердйәндир. Шейтан бол­са, онуң иң улы душманыдыр. Шейтан оны хеләкчилиге тарап мейиллендирйәр ве терс меселелер боюнча жеделлешмәге итер­йәр. Шейтан онуң ве ягшы адамларың үстүн­ден гүлйәр. Шейтан онуң бейле бетбагтчы­лы­га дүшмегине шат боляр ве оны наданлыгың апатларына сезевар эдйәр. Биз наданлыгың апатларының гөрнүшлери барада ызда айда­рыс. Хәзир болса биз Бейик Таңрыдан өзү­ми­зе ярдам бермегини дилейәрис !