Пыгамбер алайхыссалам: «Алымлар пы­гам­бер­лериң мирасдүшерлеридир» дийди. Пы­­гам­берликден бейик дереҗәниң ёклугы аян­дыр ве шу дереҗәниң мирасдүшери бол­мак­лыкдан ёкары хорматың ёклугы аныкдыр. Пыгамбер алайхыссалам: «Ердәки ве Асман­дакы хемме затлар алымың гүнәсиниң гечил­ме­гини Таңрыдан диләрлер» дийди. Хайсы бир дереҗе Асмандакы ве Ердәки перишде­ле­риң гүнәсиниң гечмегини сораян адамсының­кы­дан ёкары болуп билер? Алым өз иши, җа­ны билен мешгул болса-да, перишделер Таң­ры­дан онуң гүнәсиниң гечилмегини дилейәр­лер. Пыгамбер алайхыссалам: «Ылым хорма­ты артдыряр ве бендәниң рухы кувватыны патышаның дереҗесине гөтерйәр» дийди. Шейлеликде, ынсан бу дүнйәниң мивелерине эе боляр. Йөне алымың ахыръетде алҗак ми­велери мундан хас ягшыдыр ве бакыдыр. Пы­гамбер алайхыссалам: «Мунапыкда[1] ики саны хәсиет болмаз: ягшы ниет ве дин ылым­ла­ры­на» дийди. Бу ерде Пыгамбер алайхыссалам хер дөвүрде кәбир алымларың дин ылым­ла­ры­на дүшүнмезден ве делил гетирип бил­мез­ден бош давалары тутҗакдыкларыны гөз өңүн­де тутяр. Ол бу ерде мениң ойланян фыкх ылмым[2] барада айдяр. Фыкх ылмының беяны барада «Фыкхың манысы» диен бө­лүм­де айдыляр. Факых үчин иң говы дереҗе онуң ахыръетиң дүнйәден ягшыдыгыны бил­ме­ги­дир. Бу ылмы ыхлас билен өвренен адам давадан ве икийүзлүликден халас болар. Пы­гам­бер алайхыссалам: «Адамларың ягшысы иман­лы алымдыр. Эгер оңа хаҗатың дүшсе непи етер. Эгер ол баяса, өзи үчин баямаз» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Иман яла­ңач­дыр. Онуң лыбасы таквалыкдыр, безеги хая-шеримдир, мивеси ылымдыр» дийди. Пы­гам­бер алайхыссалам: «Алымлар дереҗеси боюнча пыгамберлере иң якын адамлардыр» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Алымың өлү­мин­ден бир тайпаның өлүми ягшы­рак­дыр» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Адам­лар гөйә магданлар ялыдыр. Оларың ягшысы җахыллык дөврүнде[3] хем, ыслам дөврүнде хем ылым өврененлеридир» дийди. Пыгамбер алай­хыссалам: «Кыямат гүни алымларың сыя­сы шехитлериң ганы билен дең өлчелер» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Умматым­дан ким мениң сүннетимиң кырк хадысыны адамлара етирмек үчин ятласа, мен оңа кыя­мат гүни шепагатчы ве шаят боларын» дий­ди. Пыгамбер алайхыссалам: «Умматымдан ким кырк хадысы адамларың аңына етирсе, Аллатагала оны кыямат гүни факых[4] алым ялы гаршылар» дийди. Пыгамбер алайхыс­са­лам: «Ким Алланың динине өкделесе, бейик Таңры оны өзүниң мөхүм адамларының бири хасаплар ве оңа ойламаян еринден рысгал етирер» дийди. Аллатагала Ыбрайым алай­хыс­салама: «Эй Ыбрайым! Мен алымдырын ве хер бир алымы сөййәндирин» диен оваз иберди» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Алым­­лар пәк Таңрының Ердәки ынамлы адамларыдыр» дийди. Пыгамбер алайхыс­са­лам: «Мениң умматымдан ики хили адам яг­шы ахлаклы болсалар адамлары ягшы ахлак­лы эдерлер ве бозук ахлаклы болсалар, адам­лары бозук ахлаклы эдер. Олар эмирлер ве факыхлардыр» дийди. Пыгамбер алай­хыс­са­лам: «Бир киши мениң яныма ылмыны зыяда этмек үчин бир гүн гелсе, ол мени Аллатагала хас якынлашдырар. Мениң үчин шол гүн ялы багтлы гүн ёкдур» дийди. Пыгамбер алайхыс­салам ылмың ыбадатдан ве шехитликден ар­тыкмачлыгы барада: «Алымың ыбадатхон бен­деден артыклыгы сахабаларың маңа якын­лы­гы ялыдыр» дийди. Пикир назарыны са­лып гөр! Аллатагала ылмы пыгамберлиге де­ңеди, ылымсыз амалы согапдан бош эдип гой­ды. Эгер ыбадатхон ызыгидерли ерине етир­йән ыбадатыны ылым билен берҗай эт­ме­йән болса, бу иш онуң үчин ыбадат болмаз. Пыгамбер алайхыссалам: «Алымың ыбадат­хондан артыклыгы Айың шөхлесиниң хемме йылдызларың шөхлесинден артык болшы ялыдыр» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Кыя­­мат гүни үч хили адам бейлеки адамлара бейик Таңрыдан шепагат диләр, илки пыгам­берлер, соңра алымлар, соңра шехитлер» дий­ди. Алымың мертебеси пыгамберликден пес, шехитликден бейик хасапланяр. Пы­гам­бер алайхыссалам: «Аллатагала үчин динине өкде бендеден ягшы бенде ёкдур. Бир факых шейтаның гаршысына мүң ыбадатхондан гүйч­лүдир. Хер бир задың сүтүни бардыр, диниң сүтүни фыкх ылмыдыр» дийди. Пы­гам­бер алайхыссалам: «Сизиң диниңизиң яг­шысы онуң еңил берҗай эдилйәнидир, ыба­да­тың ягшысы фыкх ылмыдыр» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Иманлы алымың иманлы ыбадатхондан артыклыгы етмиш эс­се­дир» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Сиз хә­зир факыхларың көп, карыларың аз, диле­вар­ларың аз ве сорайҗыларың аз заманына габат гелдиңиз. Бу заманда амал эдиҗилериң көп болмагы ылымдан ягшыракдыр. Ене адам­лара бир заман гелер. Онда факыхлар аз, дилеварлар көп, амал эдиҗилер аз болар. Ол вагтда ылым амалдан ягшырак болар» дийди. Пыгамбер алайхыссалам: «Алым билен ыба­дат­хон бендәниң арасында йүз дереҗе бар­дыр. Хер бир ики дереҗәниң арасы чапык­су­ва­рың ат билен етмиш йылда гечҗек ёлы ялы аралыкдыр» дийди. Пыгамбер алайхыс­са­лам­дан: «Хайсы амал ягшы?» дийип соралды. Пы­гамбер алайхыссалам: «Ылмы Бейик Таң­ры үчин өвренмек» дийип җогап берди. Он­дан ене: «Сениң өзүң хайсы ылмы ислейәр­си­ңиз?» дийип соралды. Пыгамбер алайхысса­лам­дан: «Таңра ярамлы ылмы ислейәрин» дий­ди. Ондан ене: «Биз сенден амал барада сораярыс. Сен болса бизе нәме үчин ылым хакында җогап берйәрсиң?» дийип соралды. Пыгамбер алайхыссаламдан: «Аз амал Таңра ярамлы ылмы билмек билен пейдалы боляр, көп амал Таңра ярамлы ылмы билмезлик би­лен пейда бермейәр» дийди. Пыгамбер алай­хыс­салам: «Аллатагала Кыямат гүни хемме бенделерини дирелдер ве ол алымлара: «Мен өз ылмымы сизиң ол ерде хормат газан­ма­гы­ңыз үчин дәл-де, эйсем өзүм үчин сизде гой­дум. Шонуң үчин мен сизи ялкадым» диер. Биз хем Аллатагаладан ахырымызың ягшы болмагыны сораярыс!» дийди.

Инди өтен заманлар яшан мертебели шахс­ларың ве алымларың ылым барада айдан сөзлеринден мысаллары гетирелиң:

Алы бин Абу Талып (гой, Бейик Таңры ондан разы болсун!) Кумейле йүзленип: «Эй Кумейл! Ылым байлыкдан хайырлыракдыр. Чүнки ылым сени горар, сен болса байлыгы горарсың. Ылым хәкимдир, байлык болса онуң хөкүм эдйән раятыдыр. Байлык харч эдилмек билен кемелер, ылым харч эдилмек билен көпелер» дийди. Алы бин Абу Талып (гой, Бейик Таңры ондан разы болсун!) ене: «Алым ыхлас билен намаз окаян хем ораза тутян бендеден хайырлыракдыр. Алым өлсе ыслам дешилер. Ол дешиги диңе ызында галан шәгиртлери япар» дийди. Алы ибн Абу Талып (гой, Бейик Таңры ондан разы болсун!) ене шыгыр билен шейле айтды:

 

Гөз гуванҗы алымдыр җаханда бу ынсаның,

Чүнки салгысын берер бозук ёлда энтәниң.

 

Мертебеси дең дәлдир ылым билен дүнйәниң,

Бу себәпден душманы алым болар наданың.

 

Бакы дирилик болар музды алым бендәниң,

Өлүдир дири вагты, өмри надан яшаның.

 

Абылэсвет: «Ылымдан хорматлы зат ёк­дур. Чүнки патышалар адамлара хөкүмдар­дыр, алымлар болса патышалара хөкүм­дар­дыр» дийди.

Ибн Апбас (гой, Бейик Таңры ондан разы болсун!): «Давут пыгамбер, (гой, Пәк Таң­ры­ның оңа ялкавлыгы болсун!) ылым, байлык, хөкүмдарлык үчүсиниң арасында бир салым хайран болуп дурды. Соңра ол ылмы сайлап алды. Аллатагала бу себәпден оңа байлыгы хөкүмдарлыгы билен биле берди» дийди.

Ибн Мүбәрекден: «Адамларың хорматлы­сы кимдир?» дийип соралды. Ол: «Элбетде алымдыр» дийди. Оңа: «Хөкүмдарларың хор­мат­лысы кимдир?» дийип совал берилди. Ол: «Элбетде, оларың таквасыдыр» дийди. Ондан ене: «Ким пес адамдыр?» дийип соралды. Ол: «Пес адам дүнйәни говы гөрйән адамдыр. Алымлар бейле адамларың хасабына гирме­йәр­лер. Чүнки, ынсаны хайвандан тапавут­лан­дырыҗы зат ылымдыр. Ынсан ылым би­лен ынсандыр. Ол ылым билен өз хорматына эе боляр. Эгер ылым болмаса, онда ынсан кувватлы болмазды. Элбетде, дүе сүңклери билен, пил гөвресиниң улулыгы билен, йыр­ты­җы хайван хайбаты билен, өкүз көп зат иййәнлиги билен, серче кичи хем болса дуй­гур­лыгы билен ынсандан кувватлыдыр. Йөне ынсаның кувваты ылым билен оларың хем­месиниңкиден артыкдыр» дийди.

Алымларың бири: «Бир гүнүни ылымсыз гечирен кишә гынанҗымың нәхили боланды­гы­ны ве бир гүнүни ылым билен гечирен ки­шә бегенҗимиң нәхили боландыгыны билен болсаң, онда сен өмрүңи хөкман ылым билен өтүрердиң!» дийипдир.

Пыгамбер алайхыссалам: «Гурхана дүшүн­меклик берлен киши өзүни бир адамдан улы тутса, Аллатагала оны бу себәпли ахыръетде хор тутар» дийди.

Фатх Мосулы (гой, Бейик Таңры оңа ре­химдарлык этсин!): «Хасса сув, тагам ве дер­ман берилмесе, онда ол өлерми?» дийди. Адам­лар: «Хава, ол өлер» дийдилер. Мосулы: «Калп хем эдил шунуң мысалы ялыдыр. Кал­бың иймити ылым ве хикметдир. Онуң ди­рилиги бу ики зат билендир. Эгер калба үч гүн ылым ве хикмет бармаса, онда ол өлйәр» дийди.

Бу сөз җайдар айдылан сөздүр. Ылмы ёк калп хассадыр, онуң калбы өлүдир. Эгер ол Дүнйәни сөйсе, онда бу ягдайы дуймаяр. Онуң дүнйә билен мешгулланмагы дуйгула­ры­ны бош эдйәр. Мунуң өзи горкының гүйч­ли болмагы билен адамың яраның агыры­сы­ны дуймайшы ялыдыр. Эгер адам өлүм ха­лы­на дүшсе, хеләк болмак дуйгусы оңа дүн­йә­ниң йүкүни унутдыряр. Ол көп өкүнйәр, йөне оңа бу өкүнҗиң непи етмейәр. Онуң бу дуй­гу­сы ховпдан аман болмак дуйгусы ялыдыр. Гой, Бейик Таңры бизи айыпларының ачыл­җак гүни болан кыямат гүнүниң ховпундан өз пенасында аман сакласын!

Хасан (гой, Бейик Таңры оңа рехимдар­лык этсин!): «Алымларың сыясының аграмы шехитлериң ганы билен биле өлчелер. Йөне алымларың сыясының аграмы шехитлериң га­нындан агыр гелер» дийди. Ибн Месгут (гой, Бейик Таңры ондан разы болсун!): «Хич бир киши алым болуп догулмаяр. Ылма өвренмек би­лен етилйәр» дийди. Ибн Апбас (Бейик Таң­ры ондан разы болсун!): «Бир гиҗе ылмы гайталамак мениң үчин шол гиҗәниң дири­лигинден ягшыракдыр» дийди. Бейле сөзи Абу Хурейра (гой, Аллатагала ондан разы бол­сун!) хем, Ахмет бин Ханбал (гой, Бейик Таңры оңа рехимдарлык этсин!) хем айтды.

Хасан Аллатагаланың: «Эй Таңрымыз! Би­зе шу дүнйәде ягшылык, ахыръетде хем яг­шы­лык бер!»[5] диен сөзи җәхтинден: «Шу дүн­йә­дәки ягшылык ылым ве ыбадатдыр, ахыръет­дәки ягшылык болса җеннетдир» дий­ди.

Дана адамларың бирине бир киши: «Маңа хайсы зады өвренмек пейдалы болар?» дийип совал берипдир. Ол дана: «Эгер сениң гәмиң гарк болса, сениң билен ылым йүзер» дийип җогап берипдир. Айдылышына гөрә, ол дана «гәминиң гарк болмагы» дийип ол кишиниң гөвресиниң аҗал етмеги билен өлмегини гөз өңүнде тутупдыр.

Алымларың бири: «Ким хикметиң җы­ла­выны тутса, ол адамларың ёлбашчысы болар ве ким-де ким хикмет билен таналса, гөзлер оңа хормат билен гарар» дийипдир.

Шапыгы (гой, Бейик Таңры оңа рехим­дар­лык этсин!): «Ким ылмың хорматына дү­шүн­се, ол сәхел зада хем шат болар ве ондан гусса гөтерилер» дийди.

Омар (гой, Бейик Таңры ондан разы бол­сун!): «Эй адамлар! Сизе ылым өвренмек ге­рек. Чүнки, Аллатагаланың ылымдан бир бө­лү­ми өвренен кишә берйән хорматлы халаты бардыр. Аллатагала оңа бу халаты гейдирер. Эгер ол бир гүнә иш этсе, бу халат Алла­та­га­ладан бу бендәни язгарып, ондан өзүни ал­маз­лыгыны үч гезек хайыш эдер. Эгер ол тә өлйәнчә гүнә этсе хем халат бу хайышыны довам этдирер» дийди.

Ахнаф (гой, Аллатагала оңа рехимдарлык этсин!): «Ылым билен беркидилмедик хер бир задың ахыры хорлуга элтер» дийди.

Салым бин Абу Җагд: «Хоҗам мени үч дир­хеме сатын алды ве гулчулыкдан бошатды. Мен оңа: «Мен нәме иш эдейин?» дийдим. Ол: «Сен ылым өвренмек билен мешгул бол!» дийди. Мен ыхлас билен ылым өврендим. Онсоң мени Мединәниң эмири хормат билен хузурына чагырды» диййәр.

Зубейр бин Абу Бекр: «Какам маңа Ырак­дан: «Эй, оглум, сен ылым өврен! Эгер мәтәч болсаң ол саңа ярдам берер. Эгер баясаң, ол саңа гораг болар» дийип хат язды» диййәр. Шу мазмундакы сөзлер Лукманың оглуна берен весъетлеринде хем гетирилйәр. Лукман: «Сен алымлары дост тутуп, оларың меҗ­лис­лерине гатнаш! Чүнки, асманың ягмырла­ры­ның ери җанландырышы ялы ылым калбы җанландыряр» дийди.

Даналарың бири: «Бир алым дүнйәден гайт­са, онуң өлүмине сувдакы балык хем, асмандакы гуш хем аглар. Онуң өзи дүнйәден гитсе хем, ады унудылмаз» дийипдир.

Зухры (гой, Бейик Таңры оңа рехимдар­лык этсин!): «Ылым ядыгәрликдир. Ылмы ди­ңе ядыгәрлик галдырмагы говы гөрйән адам­лар халаяр» [6] дийди.