Эгер билер болсаң, ылым бу җәхтден үч хили топара бөлүнйәр: 1. Азы хем, көпи хем оңланылмаян ылым; 2. Азы хем, көпи хем оңланылян ылым (Бу топарың оңланылян мук­дары көп болса, шонча говудыр); 3. Етер­лик мукдарда оңланылян, артыкмач мукдарда оңланылмаян ылым. Бу топар мисли бедениң халлары ялыдыр. Беденде, меселем саглык, гөрк аз болса, оңланылмаяр. Онда ярамаз ах­лак көп болса оңланылмаяр. Тыгшытлылык, сахылык аз хем болса оңланыляр. Тархан­дө­кер­лик халанылмаян ахлакдыр. Мунуң тер­си­не, җомартлык, батырлык халанылян гылык­дыр. Ойланшыксыз херекет этмек хем оңла­ныл­маяр.

Азы хем, көпи хем оңланылмаян ылым барада айдыланда, онуң дин үчин хем, дүнйә үчин хем пейдасы ёкдур. Чүнки, онуң пей­да­сын­дан зыяны көпдүр. Махласы, олардан пей­да ёкдур. Меселем, җады, тилсимлер, йыл­дыз­лар ылмы. Бу ылымлара мешгул бол­мак онсуз хем гысгалыгы билен гадыр-гым­маты Бейик болан өмри бош зада сарп этмек себәпли зая эдйәр. Гымматлы зады зая этмек болса халанылмаяр. Чүнки, гымматлы зады зая этмегиң зыяны чак эдилишинден зыяда боляр. Себәби, бу ерде зая болян өмрүң үсти билен дүнйәдәки гадырлы максатлар хасыл эдилйәр.

Азы хем, көпи хем оңланылян ылым барада айдыланда, онда ол Таңрыны танамак, Онуң сыпатларыны, ишлерини, өз бен­де­ле­ри­не халкына кесгитлән дүзгүнлерини ве ахыръет үчин дүнйәде гоян тертип-ны­зам­ла­рыны билмекдир. Бу ылым Таңрының затыны (шахсыетини) билмек үчин зерурдыр. Оны билмек ынсаны ахыръет багтыярлыгына етиш­дирйәр. Бу ылым гөйә, кенарларына назар етмейән деңиз ялы чәксиздир. Онуң кенарларына Таңрының рехметине миессер боланлар гадам басярлар. Онуң этрап­ларын­дан диңе дүрли рухы дереҗелер берлен пы­гамберлер, велилер ве ылымдан етдик пай алан алымлар сейил эдйәрлер. Бу ылым ки­тап­ларда беян эдилмедик яшырын ылымдыр. Онуң инче сырларына ахыръет алымлары етишйәрлер. Бейле алымларың аламатлары башдан белли боляр. Олар ыхласлары, калп­ла­рының пәкизелиги ве дүнйә аладаларындан азатлыгы билен тапавутланярлар, ахлак пәк­лиги билен пыгамберлере, велилере меңзейәр­лер. Бу ылма ымтылян алым диңе Таңра чәк­сиз ыхласы билен дәл-де, эйсем ылымдан рысгал пайының етерлик мукдарда берилмеги билен хем йүзе чыкяр. Элбетде, Таңра ыхлас­лы болмак догры ёла гөнүкмегиң еке-тәк ача­ры­дыр.

Эмма, белли бир бөлеги оңланылян ылым барада айдыланда, биз бу гөрнүш ылым ха­кын­да парз кифая болан ылмың беянында өңде айдып гечдик.

Хер бир ылымда өвренмегиң белли чәк­ле­ри боляр. Олар - иң аз чәк, ортача чәк ве аңыр­баш чәк. Сен өмрүңи ортача чәкде ахырына ченли саклап, ики хили адамың бири болуп, я-ха өз небсиң билен мешгул бол, я-да небис арзувларындан гечип, ылма меш­гул бол! Эгер небсиң билен мешгул болсаң, онда саңа өз халыңа лайык болан ыл­мы ве амаллары өвренмегиң герек. Меселем, намаз, тәрет, ораза ...

Саңа әхмиетли затларың бири-калбың хәсиетлерини ве олардан оңланылмаян зат­лары билмегиң герек. Чүнки, ынсан ачгөзлүк, гөриплик, улумсылык ялы оңланылмаян хәси­ет­лери билмек себәпли хеләкчиликден халас боляр. Оңланылмаян ахлаклардан гапыл бол­мак бедендәки яраның әхмиет берилмезлик себәпли азмагы ялыдыр. Чыкувы мысал эдип алынса, ол гөйә бедениң дашында эмеле гелен дерт ялы болуп гөрүнйәр. Йөне онуң ички себәплери боляр ве ганың хапаланмагы себәп­ли йүзе чыкяр. Тебип чыкувың даш хем ички себәплерини билмек билен оны беҗермегиң анык ёлларыны кесгитлейәр. Алымлар барада айдыланда хем, эдил шунуң ялыдыр. Оларың көпүси захыр (аян) амаллардакы кемчилик­лери дүзетмегиң ёлларыны салгы берсе, ахыръет алымлары оларың терсине батын (аян болмадык, яшырын) амалларда бар бо­лан кемчиликлерден (меселем, шер дарагты­ның калбың төрүнде зыянлы көклерини урма­гының себәплери, оны көки-дамарлары билен калпдан согурмагың ёллары) халас болмагың усулларыны салгы берйәрлер. Алымларың аг­ла­ба­сы калплары пәклемек максады билен агзаларың амалларының еңилдигини ве калп­ла­рың амалларының кындыгыны гөз өңүнде тутуп, захыр амаллара япышдылар. Мунуң өзи дерманы аҗылыгы себәпли ичип билмейән хас­са аҗылыгы айырмак үчин башга мад­да­лары гошуп, дерман берлиши ялыдыр. Мад­да­ларың артмагы дерди еңиллешдирмән, терси­не гүйчлендирйәр.

Эгер сен ахыръетиңи ислейҗи ве эбеди хеләкчиликден гачып, халас болмагы ислейән болсаң, онда батын ылымдан бизиң «Хеләк эди­җи затлар» атлы чәрегимизде берилйән рухы дертлериң себәплерини ве олары беҗер­мегиң ёлларыны билмәге ымтыл. Шонда сен « Халас эдиҗи затлар» атлы чәрегимизде беян эдилен тарыплы максатлара етишерсиң. Чүн­ки, калп оңланылмаян ахлаклардан ховатыр этсе, шонда ол оңланылян ахлаклара эе болар. Ер хашал отлардан арассаланандан соңра өзүн­де герекли экини ве дарагтларың мивеле­рини етишдирйәр. Ерден хашал отлар айрыл­маса, ондан исленилйән хасыл алынмаз. Сен бу халыңда парз кифаяны өдейән адамлар би­лен парз кифая болан амаллары берҗай эт­мәге мешгул болма! Болмаса, самсык ялы өзүңи хеләк эдерсиң. Онсоң, саңа халас бол­мага серишде тапылмаз. Мунуң өзи көй­не­ги­ниң ичине йылан я-да ичян гирен бир ки­шиниң оны сиңек өлдүргич билен өлдүрмекчи болян вагтындакы самсыклыгына меңзейәр. Бей­ле херекет билен ол пейда тапмаяр ве йыланың я-да ичяның өзүни чакмагындан ха­лас болуп билмейәр. Эгер сен небсиңден гуту­лып, пәкленсең, онда өзүңдәки ички ве даш­кы кемчиликлерден дынып билерсиң ве асыл­лы эндиклере аңсатлык билен эе боларсың. Соң­ра парз кифая болан амаллара юваш-юваш­дан мешгул болуп башла, Таңрының ке­раматлы Китабыны өвренип угра, соңра Пы­гам­бер алайхыссаламың сүннетини өзлеш­дир­мәге гириш, соң тефсири, Гурхана дегишли бей­леки ылымлары, хөкүмлери үйтгедилен аят­лары, хөкүмлери ятырылан аятлары ве башга ылымлары өврен. Соң мезхеп ылмына, соң фыкх ылмына, фыкх ылмының усу­лые­тине ве өзге ылымлара мешгуллан. Шу усул билен өмрүң хер пурсатыны ылым өвренмәге сарп эт. Өмрүңи диңе бир ылмы чуңлаш­дыр­мага мешгул болуп гечирме. Чүнки, ылымлар көпдүр, өмүр болса гысгадыр. Бу ылымлар се­ришде хем гиришдир. Олар өзлери үчин дәл-де, эйсем башга ылымлары өзлешдирмек үчин герекдир.

Максат эдилен ылмы унутмак болмаз. Оңа хас көпрәк үнс меркезини җемлемек герек. Дил билимлеринден иң аз чәк-арап дилине дүшүнер ялы ве дилде геплешер ялы дереҗеде билинсе етерлик болар. Нахв ылмында иң аз чәк-Гурхан ве Сүннет билен багланышыклы сөзлемлере дүшүнер ялы дереҗеде өвренмек­дир. Тефсир ылмында иң аз чәк-Вахыды Ни­шапурының тефсирине дүшүнер ялы мук­дар­да өвренмекдир. Чүнки, бу китап гысга хем дүшнүкли беян эдилендир ве гөврүми боюнча Гурхана үч эсседир. Оны мундан артыкмач өв­ренмек аңырбаш чәк болар. Оны аңырбаш өвренмәге бир өмүр етерлик дәлдир. Хадыс­ла­ры өвренмекде иң аз чәк-ики саны «Ыгтыбар­лы хадыслар» атлы китабы өзлешдирмекдир. Эмма алымларың атларыны ятламак барада ай­дыланда, онда бу ылмы өзүңден өңки алым­лар билен таныш болар ялы, оларың китап­ла­ры­на салгыланар ялы дереҗеде өвренмек иң аз чәк болар. Саңа ики «Ыгтыбарлы хадыс­лар» атлы китабың метнини ят тутмак хөкман дәл. Олары ят беклемек ортача чәк болар.

Бу чәкде зехиниң дереҗесиче, акылың чатышыча ятламак ягшыдыр. Аңырбаш дере­җе-говшак, гүйчли, дүрс ыгтыбарлы хадыс­ла­ры селҗермеги, хадыс роваятчыларының ат­ла­рыны, өмүр беянларын билмекдир. Эмма, фыкх ылмы барада айдыланда, онда иң аз чәк-Музанының (гой, Таңры оңа рехимдар­лык этсин!) «Гысгача беян» атлы китабының маз­муныны өзлешдирмекден ыбаратдыр. Ор­та­ча чәк-онуң үч эссеси болуп, ол «Ортача бе­ян» атлы мезхеп ылмына дегишли китабы өз­лешдирмәге барабардыр. Аңырбаш чәк - «Ги­ңиш­лейин беян» атлы китабы өзлешдир­мек­ден ыбаратдыр. Келам ылмында иң аз чәк-ир­ки дөврүң сүннилериниң окан «Химаят ал-Му‘такыдат» («Ынанчларың хемаяты» ) атлы китабы өзлешдирмекдир. Бизиң «Акайыдың кадалары барадакы китап» атлы эсеримизден йүз сахыпаны өзлешдирмек ортача чәк болар. Бу чәге бедгатчылар билен җеделлешмек үчин, оларың адамларың калпларына аралаш­дыр­ян бозук гарайышларыны инкәр этмек би­лен, адамларың калпларындан бейле гара­йыш­лары чыкармак үчин мәтәч болуняр. Му­нуң өзи соватсыз адамларың оларың гара­йыш­ларына берилмезлеринден өң болмаса, пейда бермейәр. Бедгатчы җеделде сениң үс­түндигиңи ве өзүни дыммага меҗбур эден­ди­гиңи билип, сенден өтүнч сорар. Йөне ол гара­йышларындан гечмеги кын гөрер ве баш­га бириниң янында эҗиз гелен меселесине җогап берип билер. Сен икинҗи сапар оны кувватлы делиллериң үсти билен хүҗүм эдип, боюн сындырып билерсиң. Соватсыз адам бу ылма берилмезден өң, бедгатчы җеделде ха­кы­катдан гышарса, эдил онуң өзи ялы җогап берип билер. Эгер бедгатчы өз гара­йыш­ла­ры­ны горап, хүҗүмини гүйчлендирсе, онда ол суссыпеслик ягдайына дүшер. Көре-көрлүк би­лен берилмек[1] ынанҗы беркидйәр, йөне гиңишлейин дүшүнҗе алмагың өңүне бөвет боляр. Мунуң өзи ярамаз ахлаклы алымларың апатларындандыр. Олар хакыката кемситмек, сыламазлык гөзи билен гараярлар. Олардан деңлик, деңешдирмек, өзара гатнашык җәхт­ден дава туряр. Олар бозук затларда үстүн бол­мак үчин делиллери топлаярлар ве таглы­мат­ларындакы максатлары угрундакы эрҗел­лик­лерини гүйчлендирйәрлер. Элбетде, олар көре-көр хүҗүм этмек ёлы билен дәл-де, эй­сем мәхрибанлык хем гечиримлик этмек ве не­сихат бермек ёлы билен херекет эден бол­салар, онда үстүнлик газанардылар. Эмма көре-көрлүк, яланчылык, пайыш сөзлер билен адамлары өзүңе мейил этдирип, эердип бол­ма­яр. Хакыкат йүзүнде болса адамлар хеләк бол­яр­лар ве оларың калпларына бедгат ор­наш­яр. Олар көре-көрлүги адат эдинип, се­риш­де хөкмүнде уландылар, оны «диниң го­ра­гы», «мусулманларың диреги» дийип атлан­дыр­дылар.

Соңкы асырларда йүз берен гапма-гаршы гарайышларың нетиҗесинде дөрән бедгат эсер­лер сахабаларың дөврүнде ёкды. Сениң өлүм ховплы бу зәхерден өзүңи дашда сак­ла­магың герек. Ол факыхларың хеммесиниң гар­шы­сына гөрешип инкәр эден ве беҗергиси ёк болан дертдир. Онуң дөредйән шертлери ве апатлары барадакы сөзүмиз ызда гелер.

Бу сөз теҗрибеси бар болан адамларың ди­линден чыкяр. Айдылышынагөрә, адамлар наданлык себәпли бири-бирине душман­дыр­лар. Сен бу сөзи өмрүни бу угрунда өтүрен адамың несихаты хөкмүнде кабул эт! Ол илки алымларың эсерлерине гошмачалар гиризди, оларың сөзлерини такыклады, җеделлериң хакыкатыны беян этди. Таңры оңа парасат берип рухландырды. Сен питвалары шерига­тың диреги хөкмүнде кабул эдйәнлериң сөз­ле­ри­не алданма. Олар шеригатың говшак беян эдилен меселелерини билмейәрлер ве гапма-гаршы гарайышлары яраг эдинйәрлер. Хер бир мезхепде говшак беян эдилен меселелер бар. Олар бейле меселелери җеделли кесгит­на­маларың үсти билен чөзйәрлер. Аслында җеделли кесгитнамалар сахабаларың дөврүнде хем, илкинҗи алымларың дөврүнде хем ёкдур. Сахабалар ве илкинҗи алымлар питваларың говшак ерлерини өзгелерден ягшы билйәр­ди­лер. Питваларың мезхеп ылмында пейдасы хем ёкды, фыкх ылмы үчин зыянлыды. Мүф­тиниң аңындакы зат фыкх ылмына габат гелсе хем көпленч җеделиң шертлерине ла­йык болмаяр. Ким җеделиң дессурларыны өз тебигатына гөрә дүзсе, ол аңыны җеделиң дүзгүнлерине боюн эгдирйәр ве фыкх ылмы­ның кесгитнамаларыны берҗай этмекден боюн гачыряр. Җедел ылмы билен ат-мертебе гөзлейән адам мешгул боляр. Ол мезхеп ме­селелериниң говшак тарапларыны гөзлейәр ве шу ёлда өмрүни өтүрйәр. Ол замананың шей­тан­ларындандыр. Сен олардан хәзир бол! Сен Таңрының разылыгыны акыллылар билен болсаң тапарсың ве өзүңи кесгитләрсиң. Чүн­ки, өлүм, хасап, җеннет, довзах сениң өңүң­де­дир. Өзүңе пейдасы етҗек затлар ве өңүң­дәки затлар барада ойлан. Галан затлары бир гапдала гой. Кәбир уссатлар кәбир алымлары дүйшлеринде гөрүпдирлер ве олардан: «Сизиң җеделлешйән ылымларыңыз барада нәме ха­бар айдарсыңыз?» дийип сорапдырлар. Олар җога­бың дерегине эллерини салгап гой­бе­рип­дирлер, улудан демлерини алыпдырлар ве ги­җә­ниң ичинде гөзден гайып болупдырлар. Ола­рың җеделлериниң ики рекагат намазча пейдасы болмандыр. Пыгамбер алайхыссалам: «Догры ёлдакы адамы җедел азашдырып би­лер» дийди. Соңра ол шу аяты окады: «Олар Таңрының адыны диңе җедел үчин уланярлар. Олар җеделлешмеги говы гөрйән адамлар ахы­ры!».[2] Бу хадыса шу аят маныдашдыр: «Оларың калпларында хакыкатдан гышармак бар»[3]. «Олар җеделкеш адамлардыр. Сиз олар­дан хәзир болуң». Өтен алымларың бири шей­ле дийипдир: «Замананың ахырында бир ко­вум гелер. Олара амалларың гапысы япык ве җеделлериң гапысы ачык болар». Бир ха­дыс­да: «Сизиң амалдан рухланян заманыңызда җе­делден рухланян бир ковум гелер» дийил­йәр. Мешхур бир хадысда: «Аллатагаланың йиг­ренйән адамы җеделе берлен кишидир» дийилйәр. Башга бир хадысда: «Дилеварлык берлен адамлар сизе амалы гадаган эдер» ди­йилйәр. Элбетде, сөзүң догрусыны Таңрының өзи ягшы билйәндир!