Başy » ЗАХЫТЛЫК КИТАБЫ » ОН БИРИНҖИ БӨЛҮМ ОРАЗАНЫҢ СОГАБЫ ХАКДА

Абу Зухре Мугаз шейле диййәр: «Пыгамбер алайхыссалам агзачар вагты шейле диерди: «Эй, Аллам! Сениң үчин агыз бекледим ве Сениң рысгалың билен агзымы ачдым».

* * *

Рабыг ибн Хусайм агзыны ачанда шейле ди­ер экен: «Алланың көмеги себәпли ораза тутандыгым үчин Оңа хамду-сена болсун! Ол маңа рысгал берди ве мен Онуң рысгалы билен агзымы ачдым».

* * *

Энес ибн Мәлик шейле диййәр: «Ресулалла агзыны ачан өйүнде шейле дилег эдер экен: «Өйү­ңизде агызларыны бекләнлер агзыны ач­сын­лар, тагамларыңызы ягшылар ийсинлер! Үстүңизе перишделер инсин, перишделер си­зе салават айтсын!».

* * *

Дамра ибн Хабып шейле диййәр: «Ресулал­ла шейле дийди: «Элбетде, әхли задың гапысы бардыр. Ыбадатың гапысы оразадыр».

* * *

Үмми Умара бинти Кагп шейле диййәр: «Бир гезек Ресулалла бизе гелди. Оңа нахар хөдүрледим. Ол маңа:

— Сен хем ий — дийди.

Мен:

— Агзым бекли — дийдим.

Онда ол:

— Элбетде, агзы беклиниң янында нахар ийилсе, тә ол нахар ийип гутарянча перишде­лер ол агзы бекли кишә салават айдарлар — дий­ди»[1].

* * *

Езит ибн Халыл шейле диййәр: «Маңа шей­ле бир хадыс роваят эдилди: «Агзы бек­ли­ниң янында нахар ийилсе, агзы бекли адамың беден агзалары хөкман тесбих эдер».[2]

* * *

Алкама шейле диййәр: «Бир гезек Абдыл­ланың янында отырдык. Ичер ялы зат гети­рилди ве бизе: «Алың ичиң» дийди. Хеммелер: ««Агзымыз бекли» дийдилер. Онда ол: «Йөне мен, гынансагам, оразалы дәл» дийди ве шу аяты окады: «Олар калпларың ве гөзлериң өврүлип дуран гүнүнден горкарлар»[3].

* * *

Абу Сагыт Макбуры шейле диййәр: «Бир гезек пыгамберимизден:

— Эй, Алланың илчиси! Хайсы хаҗының согабы улы — дийип сорадылар.

Онда ол:

— Алланың адыны иң көп зикр эдениң — дийди.

Ондан:

— Хайсы намаз оканың согабы улы? — дийип сорадылар.

Пыгамберимиз:

— Алланың адыны иң көп зикр эдениң — дийди.

Ондан:

— Хайсы оразалының согабы улы? — дийип сорадылар.

Ол:

— Алланың адыны иң көп зикр эдениң — дийди.

Ондан:

— Хайсы муҗахыдың[4] согабы улы? — дийип сорадылар.

Онда ол:

— Алланың адыны иң көп зикр эдениң — дийди.

Абу Сагыт Макбуры шуны үстүне гошды: «Омар ибн Хаттап хезрети Абу Бекре шейле дийди: «Алланың адыны зикр эденлер диңе хайры алып гитдилер».

* * *

Абул-Ала шейле диййәр: «Бир китапда ока­дым, онда шейле язылан экен: «Мусулман бен­де базара гелип, Алланы ятласа, Алла­та­га­ла хөкман оңа базардакы җанлы-җандар­ла­рың саны ялы, оңа согап язар».

Мен муны Абу Надра гүррүң бердим. Ол ма­ңа шейле дийди: «Сен муны айтсаң, мусул­ман­ларың хеммеси зерур болмаса хем, диңе Алланы ятламак үчин базара гидер. Айланып гезип, Алланы ятларлар ве ызларына гайдар­лар».

* * *

Хумейт ибн Хилал шейле диййәр: «Абу Ри­фа­га базара гитмек үчин чыкды. Ёлда ол бир адам билен душушды. Ол адам Рифагадан:

— Нирә барярсың? — дийип сорады.

Рифага ол өзеленип дурансоң:

— Аллатагаланың ятланылмадык ерине, Оны ятламага барярын — дийди».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Ресулалла айт­ды: «Гурхандан болмаса хем, Гурхандан алнан согаплы сөзлери сизе хабар берейинми? Ол: «Субханалла, велхамдулиллә, лә иләхе ил­лалла веллаху экбер»[5] сөзлеридир».

* * *

Абу Хурейра шейле диййәр: «Пыгамбе­ри­миз айтды: «Сизиң бириңиз Аллатагаланың берен ныгматының дереҗесини билмек исле­се, өзүнден пес ягдайдака серетсин, өзүнден говы ягдайдака серетмесин».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Алланың ныг­матларыны ятламагы көпелт! Себәби олары ятламак – олара шүкүр этмекдир».

* * *

Абдылла ибн Месгут шейле диййәр: «Адам оглуна ики хили тәсир этме бардыр. Бири перишдәниңки, бири шейтаныңкы. Перишдә­ниңки оңа хайры вада бермек, хакыкаты ык­рар этмек, җаны хошнут ягдая гетирмекдир. Шейтаныңкы болса, яланы вада бермек, ха­кыкаты ялана чыкармак, җаны шерли ягдая гетирмекдир».

* * *

Ибн Авн бизе Ыбрайымдан роваят эдйәр: «Ынсана тәсир етирйән ики зат бардыр. Бири перишдеден, бейлекиси шейтандан. Перишдә­ниң­ки гелсе, Алла хамду-сена эт! Оңа шүкүр эт! Шейтаныңкы гелсе, Алла сыгын»!

* * *

Абдылла ибн Месгут шейле диййәр: «Рахат­лык ве гиңишлик иман билен Алланың бере­ни­не разычылыкдадыр. Гайгы-гусса болса, шек-шүбхеде ве гахар-газапдадыр».

* * *

Ене Абдылла ибн Месгут шейле диййәр: «Яг­шы ат билен таналмагыңыз үчин хайыр сөзлерини айдың. Ягшылыгы берҗай эдиң ве хайырлы кишилерден болуң. Ховлукмачлык би­лен тохумы шор ере сепйән ялы көп геп­ле­мәң!».

* * *

Хузейфе шейле диййәр: «Калп дөрт хили­дир:

1. Өйке-кине ичинде болан калп. Бу ка­пы­рың калбыдыр;

2. Өврүлен калп. Бу имандан дәнип, булам-буҗарлыга дөнен калпдыр;

3. Сап калп. Онуң ичинде нур бардыр. Ине, бу мөминиң калбыдыр;

4. Икийүзли калп. Онда иман ве икийүз­лү­лик җемленендир. Ондакы иманың мысалы мә­шиң дәнеҗиги ялыдыр. Оны сүйҗи сув өс­дүр­йәндир. Ондакы мынапыклыгың[6] мысалы, бир яра ялыдыр. Оны ириң ве ган өсдүр­йән­дир. Буларың хайсы үстүн чыкса, ол калп оңа дегишлидир».

* * *

Алы ибн Абу Талып шейле диййәр: «Иман калпда кичиҗик ак нокат ялы болуп йүзе чыкар. Иман артдыгыча бу аклык хем артар. Иман кемала етенсоң, калп бүтинлей ап-ак болар. Мынапыклык хем бир гара нокат хөк­мүн­де йүзе чыкар. Мынапыклык артдыгыча, бу гаралык хем артар. Мынапыклык кемала етен­соң, калп бүтинлей гап-гара болар. Ал­ла­дан ант ичйәрин, эгер бир адамың калбыны ярып гөрсеңиз, онуң ап-акдыгыны я-да гап-гарадыгыны гөрердиңиз».

* * *

Кагбыл-Ахбар шейле диййәр: «Хакыкатдан хем, биз китапларда я-да окалан затларың би­рин­де шейле сөзлери гөрйәрис: «Бу ымматың иманы иң пес дереҗеде боланы – нарың дә­не­лери билен долдурылышы ялы, калбы иман билен долдурылан кишидир».

* * *

Яхя ибн Җабыр шейле диййәр: «Бир гезек би­зиң янымыза Авн ибн Абдылла гелди. Би­зиң өң эшитмедик бир вагзымызы айтды. Соң бизден:

— Ресулалланың сахабаларының намаз окан метҗиди ниреде? — дийип сорады.

Биз оны метҗиде алып бардык. Ол тәрет кылып, ол ерде ики рекат намаз окады. Соң­ра:

— Гошунда сыркав бармы? Зыярат эдип, халыны соралы? — дийди.

Биз:

— Хава — дийдик ве Езит ибн Мейсерәниң янына бардык.

Ол ерде Авн бизе өңкүни хем унутдырҗак говы вагыз этди. Онда хасса ятан Езит ибн Мейсере тирсегине галып:

— Бәх, бәх! Нәхили говы деңиз хөдүрләп, ондан улы деря чыкармак иследиң. Онуң янын­да бирнәче агач дикдиң. Эгер агаҗың мивели агач болса хем иерсиң, хем-де ий­ди­рерсиң. Агачларың мивесиз болса, хер агаҗың көкүнде бир палта бардыр — дийди.

Ибн Мейсере соң Авндан:

— Ондан соң нәме болар? — дийип сорады.

Авн:

— Ондан соң кесилер — дийди.

Ибн Мейсере:

— Ондан соң нәме болар? — дийип сорады.

Авн:

— Ондан соң отда якылар — дийип җогап бер­ди. Ибн Мейсере хем дымды.

* * *

Ёкардакы хадысы Ибн Мүбәреге гүррүң бе­рен Бакые бу роваяты Утба ибн Хекимден хем гүррүң берйәр: «Васытда душушан махалымыз Авн шейле дийди: «Хич бир вагыз калбыма Езит ибн Мейсерәниң вагзы ялы тәсир эт­ме­ди».

* * *

Абу Хурейра шейле диййәр: «Ресулалла бир гезек:

— Хич ким хич хачан амалы себәпли җен­не­те гирмез — дийди.

Ондан:

— Сен хемми эй, Алланың илчиси? — ди­йип сорадылар.

Онда ол:

— Хава, мен хем. Йөне Аллатагаланың ме­ни рехметине гарк этмеги ве мени саламат­лы­гы­на етирмеги муңа дегишли дәлдир — дий­ди».

* * *

Магмер шейле диййәр: „«Хасан Басры бир гезек: «Ягшы амал эдип, Алланы чагыран» ве «Хакыкатдан хем, мен Алла боюн болан­лар­дан» диенден соң, кимиң сөзи хас гөзелдир?»[7] аятыны окап: «Ине, бу Алланың сөен бен­де­сидир. Ол Алланың велисидир! Ол Алланың пәк­лән бендесидир. Ол Алланың сайлан бен­де­сидир. Ер йүзүнде яшаянларың Алланың янында иң сөйгүлиси олдур! Аллатагала онуң догасыны кабул эдер. Ол ынсанлары Алланың кабул эден задына чагырып, дилегиниң кабул болмагы үчин ягшы амал эдип: «Мен хакы­кат­дан хем Реббине табын боланлардан» ди­ен­дир. Ине, ол Алланың векилидир» дийди.

Хасан Басры ене: «Хакыкатдан хем, Реб­би­миз Алладыр дийип, догры ёлда йөрәнлер»[8] аяты­ны окап: «Эй, Аллам! Сен бизиң Ребби­миз­сиң! Бизе догры ёлы несип эт!» дийип, дилег эдерди».

* * *

Абдылҗепбар ибн Убейдылла ибн Сүлей­ман шейле диййәр: «Иса пыгамбер асмана чы­ка­­рыл­җак гиҗесинде шәгиртлерине йүзленип, шейле дийди: «Алланың китабыны иймек үчин себәп эйлемәң! Эгер мениң айданымы берҗай этсеңиз, Алла сизи хер бири дүнйәден ве онуң ичиндәкилерден хайырлы болан мүн­бер­лерде отурдар» дийди.

Муны роваят эден Абдылҗепбар: «Бу мүн­берлер Аллатагаланың Гурханда агзан ер­ле­ридир. «Олар Муктедир[9] болан хөкүмда­рың янында, бейик дереҗедедир»[10]. Иса пы­гам­бер бу сөзлери айдып, асмана гөтери­лен­дир» дий­ди.

* * *

Амр ибн Ас шейле дийди: «Мен үч зада өрән гең галдым:

1. Оңа говушҗагыны билсе-де, язгытдан га­чан кишә;

2. Доганының гөзүндәки чылпыгы гөрүп оны язгарян, эмма өз гөзүнде хурма шахасы болса-да, оны кемчилик хасапламаян кишә.

3. Улагында эгрилик болса, оны дүзедип, эмма өзүнде эгрилик болса дүзетмейән кишә.

* * *

Нафыг шейле диййәр: «Темим Дары хез­ре­ти Омар ибн Хаттапдан кысса гүррүң бермек үчин ругсат иследи. Хезрети Омар:

— Онуң ган дөкмекден тапавуды ёкдур — дийди.

Темим Дары хем:

— Мен хем Алладан саламатлык ислейәрин — дийди. Соң хезрети Омар оңа ругсат берди.

Бир гүн хезрети Омар онуң билен отырды. Темим сөзлериниң арасында «Алымың йы­кыл­­магындан хабардар болуң!» дийди. Хезре­ти Омар ондан бу меселеде сораг сорап, җе­ма­гатың келлесини булашдырмак ислемеди. Кәбирлери онуң янына бардылар. Хезрети Омар Ибн Апбаса:

— Ол сөзлерини гутарансоң, ондан алымың йыкылмагының нәмедигини сора! — дийди.

Соң Хезрети Омар турды, Ибн Апбас отур­ды. Ибн Апбас сәхел вагт бихабар галды. Те­мим сөзлерини гутарып, намаза дурды. На­ма­зыны узын окады.

Ибн Апбас: «Барып хабар берип гелсем­ми­кәм?!» дийип, ызына гайтды. Хезрети Омар хем көп гарашансоң, ене-де Ибн Апбасың яны­на гелип ондан:

— Нәме этдиң? — дийип сорады.

Ибн Апбас өтүнч сорады. Ол хем «ханы» ди­йип, Ибн Апбасың элинден тутуп, Темим Да­рының янына гелип:

— Алымың йыкылмагы нәме? — дийип со­ра­ды.

Ибн Апбас:

— Алым ынсанлар билен биле йыкылар. Йөне ынсанлар онуң айданыны эдерлер. Эм­ма алымың ол ялңышындан дөнүп, тоба эт­ме­ги мүмкиндир. Эмма ынсанлар ол ялңыш би­лен йөремеги довам эдерлер — дийди».

* * *

Хузейфа шейле диййәр: «Пыгамбер алай­хыс­саламың дөврүнде бир дилегчи гелип, зат сорады. Хеммелер дымды. Соң бир адам оңа зат берди. Соң бейлекилер хем оңа зат бер­дилер. Онда Ресулалла: «Ким бир хайра ёл ачса, бейлекилер хем онуң ызыны алып гө­тер­селер, онуң согабы ол ёлы ачана дегишлидир. Онуң ызындан йөрәнлериң согабы хич зат кемелдилмезден оңа берлер. Ким шере ёл ачса ве бейлекилер хем оны довам этдирсе, онуң гүнәси хем ол ёлы ачана дегишлидир. Оны довам этдиренлериң гүнәлери хич зат кемелдилмезден оңа язылар» дийди».

* * *

Алкама шейле диййәр: «Абдылла ибн Мес­гут сыркавлады ве мундан биынҗалык болды. Оңа:

— Сениң хич хачан сыркав махалыңы, бей­ле сабырсыздыгыңы гөрмәндик — дийдик.

Онда ол:

— Бу маңа гафлата дүшмегимден говы — дий­ди».

* * *

Вехп ибн Мунеббех шейле диййәр: «Өз дөв­рүниң абрайлы бир диндары барды. Янына гелип-гидйән көпди ве оңа хормат гой­яр­ды­лар. Бир гүн халк онуң дашына йыгнанды. Ол шейле дийди: «Биз дүнйәден чыкдык, азгын­лык горкусы билен машгаладан, мал-мүлкден айрылдык. Йөне мен шу халымыз билен мал-мүлк эелериниң байлыклары себәпли оларың башына гелен беладан хас улусының бизе гел­ме­гинден горкярын. Мен бизиң ишлеримизиң ерине етирилмегини ве сөвда-сатыкда болан­да дини везипеси себәпли өзүне хызмат эдил­мегини ве дининдәки абрайы себәпли өзи билен душушыланда салам берлип, хормат-сылаг гоюлмагыны арзув этмегинден горкя­рын».

Онуң бу сөзи хемме ере яйрады. Хатда хө­күм­дара барып етди. Бу сөз хөкүмдарың гөв­нү­не ярады. Саламлашмак үчин онуң янына бармагы максат эдинип, атына атланды.

Ол хөкүмдар хениз гелмәнкә, ол диндара:

— Хөкүмдар сениң билен саламлашмага гел­йәр — дийдилер.

Диндар:

— Нәме үчин гелйәркә? — дийип сорады.

Оңа:

— Вагыз хөкмүнде айдан сөзлериң үчин — дийдилер.

Онда диндар хызматкәрине:

— Өйде иер ялы зат бармы? — дийип со­рады.

Хызматкәр:

— Диңе агыз ачар ялы миве бар — дийди.

Ол мивелери гетирмеги буюрды. Олары бир дери супраның үстүнде гоюп, иймәге баш­лады. Ёгсам, ол гүндиз агыз бекләрди, ийип-ичмезди.

Хөкүмдар онуң янына гелди, оңа салам бер­ди. Ол адам хөкүмдара диңе баш атды ве өңүндәкилери иймәге башлады. Хөкүмдар:

— Ол адам ниреде? — дийип сорады.

Оңа:

— Ине, ол — дийдилер.

Хөкүмдар:

— Шу ийип отуранмы? — дийип сорады.

Оңа:

— Хава — дийдилер.

Хөкүмдар:

— Мунда хайыр ёкдур — дийип, ызына гитди.

Диндар:

— Сени менден дашлашдыран Алла, сени мен­ден өврен зады билен «хамду-сена эд­йә­рин» — дийип дилег этди».

* * *

Вехп ибн Мунеббех ёкардакы хадыса ба­ра­да шейле диййәр: «Хөкүмдар алымың теҗрибе билен газанан пикирини эшиденде, «Пылан гүн онуң янына гидип, онуң билен са­лам­лаш­җак» дийди.

Ол диндара тиз хабар гелди. Хөкүмдарың гелҗек гүни ол намаз окаян ериниң өңүндәки гүнешлиге чыкды. Ичинде гөк өнүм, зейтун ягы, нохут болан бир дүвүнчек чыкарып, яны­на гойды. Хөкүмдарың өз янына даг-дүзи дол­дур­җак адамлар билен гелйәндигини гөрүп, деррев бу иймитлерден ве өнүмлерден алып, зейтун ягына батырып иймәге башлады. Кел­ле­сини ашак салып, хөкүмдара хем серетмеди. Соң хөкүмдар гелип:

— Ханы алымыңыз ниреде? — дийип со­рады.

Оңа:

— Ине, шу отуран — дийдилер.

Хөкүмдар:

— Эй, пыланы ягдайларың нәхили? — ди­йип сорады.

Ол болса өңкүси ялы нахарыны ийип оту­ран еринден:

— Хеммелер ялы — дийип җогап берди.

Хөкүмдар хем атыны сүрүп:

— Мунда хайыр ёк — дийип ызына гитди.

Ол ве янындакылар гиденсоңлар, диндар:

— Мени язгарып, оны менден узаклаш­ды­ран Алла хамду-сена болсун — дийди».

* * *

Вехп ибн Мунеббех шейле диййәр: «Өз дөв­рүниң абрайлы адамларының бирини доңуз этини иймек меселесинде ынсанлары сынаг эдйән бир хөкүмдарың янына гетирдилер. Ол гетириленсоң, ынсанлар онуң өңүнде тагзым этдилер ве халк онуң башына гелҗек ишден горкды. Хөкүмдарың ясавулы оңа:

— Өзүңиз үчин халал болан бир овлагың дамагыны чалып гетириң ве маңа бериң! Хө­күмдар хачанда доңуз этини гетириң дийсе, саңа ол овлагың этини гетирерин, ондан иер­сиң — дийди.

Ол хем бир овлак союп, оңа берди. Соң ол диндар хөкүмдарың янына гетирилди. Хөкүм­дар доңуз этиниң гетирилмегини буйрук бер­ди. Ясавул оңа диндарың өз гетирен овлагыны гетирди. Хөкүмдар оңа иймегини буйрук бер­ди. Диндар чекинди. Ясавул гөзи билен үмләп иймегини үмледи ве өз берен овлагыдыгыны билдирди. Эмма диндар онда-да иймеди. Он­да хөкүмдар ясавула оны өлдүрмеги буюрды. Ясавул ондан:

— Сен нәме өз берен этиңи өзүң иймедиң? Я-да башга этдир өйтдүңми? — дийип сорады.

Диндар:

— Ёк, овлагың этидигини билйәрдим. Йөне ынсанларың мен себәпли нәдүрс ёла дүш-мек­леринден, бири доңуз этини иймекчи боланда «пыланы ийипди» диймегинден, мен себәпли дәп эдинип, маңа уймакларындан ве оларың харам иймегиниң себәби болмакдан горкдум — дийди. Соң Алла оңа рехмет этсин, ол өлдүрилди.

* * *

Хезрети Омарың хызматкәри Эслем шейле диййәр: «Хезрети Омар ыхрамлы гезип йөрен Талханың эгнинде гызыл топрага боялан ики бөлек эшик гөрди. Ондан:

— Бу эшигиң нәме? — дийип сорады.

Талха хем:

— Оларда зыян ёк. Себәби ол топрак билен боялан — дийди.

Онда хезрети Омар:

— Сиз ынсанларың нусга эдинен ёл гөркезиҗилери. Надан киши сен мукаддес ер­де­кәң боялан эшик гейип йөрендигиңи гөр­се, «Мен Талханың ыхрамлыка боялан эшик ге­йип йөрендигини гөрдүм» диер. Эй, җемагат! Сиз ыхрамда махалыңыз бейле эшиги геймәң — дийди».

* * *

Мусгап ибн Сагт шейле диййәр: «Сагт на­маза чыкан махалы рукугларындан ве сежде­ле­ринден хич зат кемелтмезден узын эдип ока­мазды. Өйүне геленсоң узын окарды. Он­дан мунуң себәби соралды. Ол хем: «Биз ымам. Бизи нусга эдинерлер» дийип җогап берди».

* * *

Зыят ибн Абу Меръем шейле диййәр: «Аб­дыл­ла ибн Месгут Аллатагаланың «Адам оглы нәме эдендигини ве нәме этмәндигини гөрер»[11] аяты хакда: «Бу ерде бир ягшы ве эрбет ишиң башыны башлап, ол ишиң олардан соң дәп, ёл болуп галмагы барада айдыляр. Ким ягшы ёл гоян болса, соң ызындакылар хем ол ёлы довам этдирселер, шол ягшы ёлы гояна хем оларыңкы ялы согап берлер.

Шейле хем, ким эрбет ёл гойса, ызын­да­кы­лар хем шол эрбет ёлы довам этдирселер, ола­рың гүнәси ялы гүнә ол иши башда гояна хем берлер» дийди».

* * *

Абуд-Дерда шейле диййәр: «Бир адам яш­лы­гында ягшы амал эдйән болса, улалансоң кәбир затлар муңа пәсгел берсе, Аллатагала оңа шол амалы эден ялы согап берер. Эгер ол яшлыгында улалансоң хем амал этмейән бол­са, муңа пәсгелчилик дөресе, Алла оңа согап яз­маз».

* * *

Езит ибн Кусейт шейле диййәр: «Пы­гам­бер­лериң бириниң шәхериң дашында метҗи­ди барды. Ол пыгамбер Реббинден хабар ал­мак ислән махалы намаз окаян ерине чыкып, Ал­ланың ислейән мөчберинде намаз окарды. Соң Алладан дилег эдерди.

Алланың пыгамбери метҗитде вагты, Алла­ның душманы шейтан гелип, ол билен кыбла аралыгында отурды. Пыгамбер:

— Мен шейтандан Алла сыгынярын — дий­ди.

Алланың душманы:

— Сен сыгнан задыңы болшы ялы гөрдүң­ми? — дийип сорады.

Пыгамбер ене:

— Эгузу билләхи минеш-шейтанир-раҗим[12] — дийди ве муны үч гезек гайталады.

Алланың душманы оңа:

— Нәме билен халас боландыгыңы маңа ха­бар бер — дийди.

Пыгамбер хем ондан:

— Сен адамзады нәдип алдадың? Хабар бер? — дийди.

Икиси хем бири-бирлерине себәбини айт­ды­лар. Пыгамбер оңа:

— Аллатагала: «Азгынлардан, саңа табын бо­ланлардан башгаларына сениң хич хили хөкмированлыгың ёкдур» диййәр — дийди.

Алланың душманы:

— Мен муны сен хениз догманкаң эшит­дим — дийди.

Пыгамбер оңа:

— Аллатагала шейле диййәр: «Сен шей­тан­дан бир васвасы гелен махалы Алла сыгын! Се­бәби ол эшидиҗи ве билиҗидир»[13]. Мен хем валла сени эшиденимде хөкман Алла сыгынярын — дийди.

Онда Алланың душманы:

— Догры айтдың! Онуң билен менден халас боларсың — дийди.

Пыгамбер хем:

— Адам оглундан нәме билен үстүн чык­яр­сың? — дийип сорады.

Онда ол:

— Мен оны гахар-газаба я-да арзувына дү­шен махалы тутярын — дийди».

* * *

Вехп ибн Мунеббех шейле диййәр: «Алла үчин сыяхат эден бир абыт адам барды. Шейтан оны җынсы ислег, хөвес, гахар билен еңмек иследи. Эмма оңа хич зат билен тәсир етирип билмеди. Ол намаз окап дурка, бир йыланың шекилине бүренди, онуң ики аягы­на ве беденине доланды. Соң келлесиниң яны­на гелди. Эмма ол адам онда-да намаздан йүз өвүрмеди ве ыза чекилмеди. Ол сеҗде этҗек боланда, онуң сеҗде ерине дүйрленди. Сеҗде этмек үчин башыны гоянда, башыны ювутмак үчин агзыны ачды. Ол адам башыны гойды, сеҗдеси үчин ер тапянча, келлеси би­лен оны ителемәге башлады. Онда шейтан:

— Мен сениң достуң. Мен саңа шөхвет, хөвес, газап тайдан гелдим. Йыртыҗы хайван ве йылан шекилине бүренен хем мен. Саңа тәсир етирмедим. Мен сениң билен дост бол­җак. Мундан соң сени аздырҗак дәл — дий­ди.

Онда ол диндар:

— Алла хамду-сена болсун, сен не мени горкузан гүнүң сенден горкарын, не-де бу гүн сениң достлугыңа мәтәчлигим бар — дийди.

Шейтан:

— Онда ислән задың барада менден сора, саңа хабар берейин? — дийди.

Ол адам:

— Сенден нәме барада сорап билерин? — дийди.

Шейтан:

— Маңа сенден соң галан эмләгиң нәме бол­җакдыгыны сорама — дийди.

Диндар:

— Эгер эмләгими ислеседим, олардан ай­рыл­маздым — дийип җогап берди.

Шейтан:

— Сенден соң машгалаңдан кимиң өлҗек­ди­гини менден сорама? — дийди.

Ол хем:

— Мен олардан өңүрти өлйән ахыры — дийди.

Шейтан:

— Адам оглуны нәме үчин аздыряндыгымы менден сорама! — дийди.

Диндар:

— Боляр! Онда маңа айт, олары иң гүйчли аздырян задың нәме? — дийип сорады.

Шейтан:

— Үч хәсиет. Олардан бу үч зат себәпли тиз үстүн чыкярын: харсыдүнйәлик; гахар-газап; серхошлук. Ынсан харсыдүнйә болса мал-мүл­күни гөзүне аз эдип гөркезйәрис. Ол хем ынсанларың задына гөз дикйәр. Гахар-газап­лы болса, чагаларың топ ойнайшы ялы, биз хем оны тогаларыс. Дилег-догасы билен мер­ху­мы дирелдйән болса хем ондан умыдымызы кесмерис. Чүнки, ол бир сөз билен гуряр ве йы­кар. Серхош болан махалы гечиниң гула­гын­дан тутулып, ислән тарапыңа чекилиши ялы, оны хер хили эрбетлиге элтерис — ди­йип җогап берди».

* * *

Абдылваххап ибн Верт шейле диййәр: «Ал­латагала шейле дийип йүзленди: «Эй, Эйюп! Менден горкяндыклары себәпли сала­мат­лыга етен, көп ыбадат эдйән, алым, акыл­дар ве че­пер дилли гулларымың бардыгыны бил­ме­йәр­миң?».

* * *

Убейдылла ибн Абу Җапар шейле диййәр: «Меръем оглы Иса пыгамберден:

— Эй, Алланың рухы ве сөзи! Ынсанлара иң эрбет бела нәмедир? — дийлип соралды.

Ол хем:

— Алымың ялңышмагыдыр. Алым ял­ңыш­са, онуң ялңышы себәпли хеммелер ялңышар — дийди».

* * *

Омар ибн Хаттап шейле диййәр: «Үч зат пи­сада сезевар болар: алымың бол гирдеҗи ге­тирйән бир зада эе болмагы; мынапыгың Гур­ханы арачы эдип гөрешмеги; адамлары ёлдан чыкаран ёлбашчылар».

 

* * *

Вехп ибн Мунеббех шейле диййәр: «Ибн Апбас «Бени Сехм»[14] гапысы тарапында ку­рейш­лилериң отурандыкларыны гөрди. Олар бир зат барада гохлашярдылар.

Ибн Апбас:

— Ханы оларың янына гиделиң — дийди.

Гитдик, оларың янларына бардык. Ибн Ап­бас маңа:

— Эйюп пыгамбер хасса махалы бир йи­ги­диң айдан сөзүни олара хабар бер — дийди.

Мен хем:

— Ол йигит: «Эй, Эйюп! Аллатагаланың бе­йик­лигинде ве өлүми ятламакда дилиңи эҗиз­лед­йән, калбыңы башга зада совян ве делил­лериңи бидерек эдйән бир зат бар. Эй, Эйюп! Билмейәрмиң, Алла акыллы, абрайлы, диле­вар, сухангөй, асыллы, Аллатагаланы ве аят­ларыны билйән, йөне олара Алланың бейик­ли­ги агзаланда «Алладан горкяндыклары ве хор­матлары себәпли калплары пара-пара, дил­ле­ри геплемез болян, акыллары ве хаялары баш­ла­рындан гидйән гуллары бар. Олар бу хал­ларындан дөнүп, акыллары башларына ге­лен­соң, Алла етмекде амал этмек билен бәс­ле­шерлер. Алла үчин көпи көп гөрмезлер, аза разы болмазлар. Өзлери пәк, табын ве хайыр­лы кишилер болсалар-да, өзлерини залымлар ве хата эдйәнлер билен биле хасапларлар. Өз­лери дүшүнҗели, гүйчли болсалар хем өзле­ри­ни йитиренлер ве песпәллер билен биле ха­сап­ларлар. Олар йити назарлыдырлар. Надан ола­ры хассадыр өйдер. Йөне олар хасса дәл­дир. «Буларың акылларында бир етмезчилик­ле­ри бар» диерлер. Эмма, элбетде, ынсанлар ялңышяндырлар» дийди — дийдим».

* * *

Сүлейман ибн Мугыра гелип етмегине гө­рә, Мутаррыф ибн Шыххыр шейле диер экен: «Хич ким Реббине ыбадатда акыллы херекет эден дәлдир. Эмма акмаклыгың бир бөлеги бей­леки бөлегинден еңилдир».

* * *

Мутаррыф шейле диййәр: «Адам оглуның ыл­мы хич хачан дурмушының өзи үчин дүз­гүн-тертипли болмагы үчин етерлик дереҗеде болуп билмез».

* * *

Сүлейман ибн Мугыра өзүниң Юнусдан шейле дийип эшидендигини роваят эдйәр: «Мен Хасан Басры дек узак вагтлап гайгы-гам ичинде болан кишини гөрмедим. Хасан Бас­ры шейле диййәр: «Гүлйәрис ве Аллатага­ла­ның бизиң, белки-де, кәбир амалларымыздан хабардар болуп: «Сизиң хич бир эден амалы­ңы­зы кабул этҗек дәл» диендигини эшит­ме­дик».

* * *

Абу Мүслим Хавланы гоҗалансоң, бири оңа:

— Эдйән амалларыңызы бираз азалтсаңыз — дийди.

Эмма ол:

— Атлылары башына иберен махалыңыз олара: «Атлары ядатмаң! Олара рехим-шепагат эдиң!» диймейәрисми? Эмма максады гөрени­миз­де, оларда бу айдыланлардан хич зат гал­ма­яр — дийди.

Олар хем:

 — Хава — дийдилер.

Ол хем олара:

— Ине, мен хем бу максады гөрдүм — дий­ди».

* * *

Эсвет ибн Езит ыбадат меселесинде көп та­гал­ла эдйәрди, ыссыда агыз бекләрди. Хатда эн­дамы гөм-гөк болярды, йүзи саралярды. Ал­ка­ма ибн Кайс оңа:

— Нәме үчин тениңе азап берйәрсиң? — ди­йип, бирнәче гезек сорарды.

Эсвет:

— Иш гаты чынлакайдыр. Сен хем чын­ла­кай бол! — дийди.

Башга бири хем Эсведиң шейле диенди­ги­ни роваят этди: «Мен Ылахы хормат-сылага го­вушмак ислейәрин».

* * *

Абу Муса оглуның янына барды, ол сеж­де­деди. Өйүң дашындан еди гезек айланды, йө­не ол келлесини галдырмады. Онда ол:

— Эй, оглум! Гүйҗүң етйән задыны эт­се­диң! Хакыкатдан хем, дурмушың гадырыны бил­мейәрсиң — дийди.

Онда оглы:

— Бу дурмушда мениң үчин нәмәниң әх­мие­ти бар? — дийди.

Онда какасы:

— Гит, өз ислейшиң ялы ыбадат эт — дий­ди».

* * *

Ибн Тарык шейле диййәр: «Абдылла ибн Ам­рың янына бардым, ол сеждеде аглаярды. Турдум, ол хем келлесини галдырды ве маңа:

— Аглаяныма гең галярмың? — дийип со­рады. Соң Ая середип:

— Хакыкатдан Ай хем Алладан горкусына аглар — дийди».

* * *

Анбесе ибн Сагыт шейле диййәр: «Амыр ибн Абдылкайсдан:

— Хич зат этмезден җеннет газанылармы? Хич зат этмезден отдан горанып болармы? — дийлип соралды.

Ол хем:

— Кәшге әхли гайрат-тагалламдан соң, дов­заха гирмезлиге гүйҗүм етседи — дийди».

* * *

Сүлейман ибн Мугыйра шейле диййәр: «Бас­ралыдыр дийлип пикир эдилйән, тагат-ыба­датлы бир адам барды. Оңа:

— Җаныңа хайпың гелсин — дийилди. (Оңа эдйән ыбадатларының бир бөлегини таш­ламагыны хайыш эдйәрдилер).

Онда ол:

— Эзиз ве Җелил Реббим тарапындан бири гелип, Аллатагаланың маңа азап бермеҗек­ди­ги­ни хабар берсе, онда-да ыбадата гайрат эдер­дим — дийди.

Оңа:

— Нәме үчин? — дийдилер.

Ол хем олара:

— Өзүми өтүнчли гөркезҗек бир делилим  бол­сун дийип — дийди.

* * *

Мугтемир ибн Сүлейман какасындан шей­ле роваят эдйәр: «Өлүм дүшегинде ятан дост­ла­ры­мың бириниң янына бардым. Ын­җа­лык­сыз ягдайдады. Ондан:

— Нәме биынҗалык болярсың? — дийип сорадым.

Онда ол:

— Нәме үчин биынҗалык болмайын? Бу яг­дая өтүнч сорамага менден хас мынасып ким бар? Маңа Алланың магпыраты гелсе-де, Алланың өңүнде эден ишлерим үчин Алладан хая эдйәрин — дийди».

* * *

Абдырахман ибн Езит ибн Мугавыя бир адам­дан:

— Эй, пыланының какасы! Хей, сениң өлү­ме тайярланан вагтың болдумы? — дийип со­ра­ды.

Ол:

— Ёк — дийди.

Соң ол адамдан:

— Оңа разы болҗак ягдая етмек үчин гай­рат этдиңми? — дийип сорады.

Ол хем:

— Ёк, хениз җанымы муңа меҗбур этме­дим — дийди.

Соң ондан:

— Өлениңден соң ичинде Алланы разы эт­мәге тагалла этҗек задың бармы? Өзүңден соң бир хайыр зат гойдуңмы? — дийип сорады.

Ол:

— Ёк — дийип җогап берди.

Соң ондан:

— Өлүм саңа гелмез өйдйәрмиң? — дийип сорады.

Ол хем:

— Ёк — дийип җогап берди.

Онда ол:

— Сениңки ялы бейле ягдая акылы болан киши хич хачан  разы болмаз — дийди.

* * *

Сүлейман ибн Мугыра какасындан, ол хем Мезгурың гыз доганлары болан Үмми Сафие­ден ве Хунейдеден роваят этди: «Мезгур Ша­ма барярка:

— Бизе весъет эт! — дийдик.

Ол хем:

— Эй, энемиң гызлары! Сиз гиҗе-гүндиз ха­кыкатдан хем гөрйән я-да гөрүлйән ялы амал эдиң! — дийди.

Сабыт хем Мутаррыфдан шейле роваят эдйәр: «Эгер бу ымматда калбы сынаг эдилен киши бар болса, ол Мезгур боларды».

* * *

Сүлейман ибн Мугыра муны Сабытдан ро­ваят эдйәр: «Мезгур билен отырдым. Бир адам бизиң янымыздан гечип барярка:

— Җеннет әхлинден ики кишини гөрмек ислейән шулара серетсин! — дийди.

Мезгурың йүзүнден бу сөзлериң гөвнүне ярамаяндыгыны гөрдүм. Деррев башыны ас­мана галдырып:

— Эй, Аллам! Хакыкатдан хем, Сен бизи танаярсың. Йөне олар бизи танамаярлар — дийди».

* * *

Абдырахман ибн Езит шейле диййәр: «Ибн Месгут:

— Салых кишилер гидер, шүбхечилер галар — дийди.

Ондан:

— Эй, Абу Абдырахман! Шүбхечилер ким­лер? — дийип сорадылар.

Ол хем:

— Эмри магруп ве нехйи мүнкер[15] этмейән ки­шилер — дийди».

* * *

Сабыт шейле диййәр: «Энес ибн Мәлик бир гезек:

— Мен сизиң бу ишлериңизден «Лә иләхе иллалла» сөзүңизден галан Ресулалланың дөв­рүн­де гөрйән затларымы гөрмейәрин — дий­ди.

Биз хем:

— Эй, Абу Хамза! Намазыдамы? — дийип сорадык.

Ол:

— Сиз Гүн батып барярка, икинди нама­зы­ңызы окадыңыз. Ресулалланың дөврүнде бей­ле дәлди? — дийди.

Соң болса шейле дийди: «Мен инди Ре­сул­алланың дөврүнден башга амалы ыхлас билен эдип болҗак башга заман гөрмейәрин».

* * *

Адамлар Абдылла ибн Амры Тайыфда я-да Тайыфың бир обасы болан Вахт атлы бир баг­лыкда зыярат эдердилер. Ол бир гезек:

— Алланың янында иң сөйгүлилер гарып­лар­дыр — дийди.

Ондан:

— Гарыплар кимлер? — дийлип соралды.

Ол хем:

— Динлери үчин гачып, Иса ибн Меръем би­лен бир ере җемлененлер — дийди.

* * *

Мәлик ибн Динар шейле диййәр: «Хасан Басрыдан алымың җезасы барада сорадым. Ол:

— Алымың калбының өлмегидир — дийди.

Мен:

— Калп өлүми нәме? — дийип сорадым.

Ол:

— Ахырет амалының өвезине дүнйәни та­лап этмек — дийди».

* * *

Осман ибн Абдылла ибн Эвс шейле дий­йәр: «Пыгамберлериң бириниң шейле дилег эден­дигини эшитдим: «Эй, Аллам! Кичиҗик бәбеҗиги гораян задың билен мени-де гора!».

* * *

Салым шейле диййәр: «Сагыт Аллатагала­ның: «Эллериң ве гөзлериң эеси»[16] аяты хакда: «Эллер амалдакы гүйчдүр. Гөзлер болса дин­ле­риндәки ягдайларыны гөрмеклеридир» дий­ди.

Ол Аллатагаланың «Сейит ве хасур (неб­си­не эе)»[17] аяты хакда: «Сейит – Аллатагала та­бын болан, пермана гаршы чыкмаян киши­лер­дир. Хасур – аяллара якынлашмаян киши­лер­дир» дийди».

* * *

Заххак Аллатагаланың: «Аяклар аяклара чо­ла­шар»[18] аяты хакда: «Өлүм ягдайында болан ол кишиниң үстүнде ики иш җемленендир. Ынсанлар онуң беденини өлүме тайярларлар, перишделер хем рухуны тайярларлар» дийди.

* * *

Ибн Абу Мәлик ёкардакы аят хакда: «Аяк­ла­ры өлүм махалы бири-бирине чолашар» дий­ди.

* * *

Муҗахыт Аллатагаланың: «Эден амал иш­ле­рине йөнелдик»[19] аяты хакда: «Амалдан иш­лән­лерини гөз өңүнде тутдук, хайырдан нәме эден болсалар, бу ишлер олардан кабул болан дәлдир» дийди.

(Ол аятың ызы шейледир: «Биз оны даргап ятан тозан зеррелерине өвүрдик»).

* * *

Суфян Сөври шейле диййәр: «Өзлерине өлүм перманы гелен махалы: «Ине, инди тоба этдим» диййәнчә, эрбетлик эденлер үчин ин­ди тоба ёкдур»[20] аятында агзалянларың мусул­ман­дык­лары бизе мәлим болды. Гөрмейәр­миң, Аллатагала аятың довамында «Шейле хем, капыр ягдайда өленлер үчин тоба ёкдур» диййәр».

* * *

Ыбрайым ибн Мухаҗыр шейле диййәр: «Ыб­райым айтды: «Тобаның мөхлети җан бо­газа гелйәнчәдир».

* * *

Муҗахыт шейле диййәр: «Убейт ибн Умейр Аллатагаланың: «Хакыкатдан хем, Ол (Алла) өзүне (эвваб болан) көп-көп дөненлер үчин магпырат эдиҗидир»[21] аяты хакда: «Олар ял­ңыз­лыкда гүнәлерини ятлаян ве Алладан маг­пы­рат ислейән кишилердир» дийди».

* * *

Ибн Лухайга шейле диййәр: «Ибн Хубейра: «Бу вада эдиленлериңиз эвваплар (тоба эден­лер) ве горайҗылар үчиндир»[22] аятын­да­кы: «Ха­таларыны ятлан махалы, Аллатагаладан ба­гыш­ланмагыны ислейәндир» дийди».

* * *

Җапар ибн Хайян шейле диййәр: «Хасан Басры Аллатагаланың: «Хакыкатдан хем, ол өзүне көп-көп тоба эденлер үчин магпырат эдиҗидир»[23] аяты хакда: «Калбы ве амалы билен ызыгидерли Алла өврүлендир» дийди».

* * *

Абу Зер шейле диййәр: «Аллатагала: „«Эй, Җебрайыл! Мөмин гулумың калбыны тапан хош леззетини ал» диер. Нетиҗеде, мөмин гул өз-өзүне өвренишен задыны гөзләп, алҗыраң­ңы хала дүшер. Оңа мундан өң гөрүлмедик бир бела гелендир. Аллатагала оңа бу ягдайда назар эденсоң: „«Эй, Җебрайыл! Гулумдан алан задыңы онуң калбына гайтарып бер! Мен оны сынаг этдим ве онуң ыхласлы­дыгы­ны гөрдүм. Оңа өз тарапымдан бир артык­мач­лык берҗек ве көмек этҗек. Эгер яланчы бол­са, муңа үнс бермезди ве әхмиет бермезди — диер».

* * *

Яхя ибн Абу Кесир шейле диййәр: «Ресул­ал­ла айтды: «Хакыкатдан хем, Аллатагала си­зиң даш гөрнүшлериңизе ве байлыкларыңыза се­ретмез. Ол сизиң калпларыңыза ве амал­ла­ры­­ңыза назар салар. Кимиң калбы салых бол­са, Эзиз ве Җелил Алла оңа шепагат ве мер­хе­мет эдер.

Сиз, эй, Адам огуллары! Хакыкатдан хем, сизиң Алланың янында хорматлыңыз таква[24] боланыңыздыр».

* * *

Муса ибн Алы ибн Рабах какасындан шей­ле сөзлери эшидендигини роваят эдйәр: «Ре­сул­алла айтды: «Хакыкатдан хем, Адам оглу­ның хер ерде калбының бир бөлеги бардыр. Ки­миң калбы әхли бөлеклере табын болса, хай­сы ерде хеләк болса болсун, Аллатагала оңа әхмиет бермез. Ким Алла төвекгел эдип, оңа йөнелсе, Алла оңа әхли ерде етер».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: „«Алла­та­га­ла­ның янында иң согаплы ыбадат узак вагтлап гайгы-гам чекмекдир».

* * *

Мухаммет ибн Мүслим шейле диййәр: «Мен Абуд-Дердадан эшитдим, ол Мединә барды ве шейле дийди: «Эй, Медине халкы! Нәме үчин сизде иман леззетини гөрмейәрин. Җаным гудрат элинде болан Алладан ант ич­йә­рин, эгер даг айысы хем иманы дадан бол­са­ды, шонда хем иман леззети гөрүнерди».

* * *

Ене Мухаммет ибн Мүслим шейле диййәр: «Маңа Абуд-Дердадан гелип етди, ол шейле дийди: «Ким иманындан аркайын болуп, оны горамаса, хөкман ол гидер».

* * *

Абу Идрис Хавланы шейле диййәр: «Ер йү­зүн­де хөкман иманым гидер дийип, има­ны­ның гитмегинден горкмаян бир адам хем ёк­дур».

* * *

Суфян Сөври шейле диййәр: «Хезрети Омар­дан маңа шу сөзлер гелип етди. Ол Абу Убейданың янына гелди. Ол гөвнүне ярамаян бир зат гөрен болара чемели. Абу Убейданың аялына:

— Сен шейле-шейле ишлери этдиңми­? Мен хем саңа җеза бермәге ниетлендим — дий­ди.

Онда ол аял:

— Сен нәме этсеңем, менден иманы алмага гүйҗүң ёк — дийди.

Абу Убейда болса:

— Хава, эй, мөминлериң эмири. Элбетде, Алла сени муны этмәге гүйч берди — дийип, ара гирди.

Хезрети Омар аяла:

— Сен шейле бир иман эдипсиң велин, ол сени җеннете салмаса, сенден айрылмаз — дийди».

Башга бири хем муны башгачарак гүррүң берди: «Ол аял:

— Менден ысламы алмага гүйҗүң етерми? — дийди.

Хезрети Омар:

— Ёк — диенсоң, ол аял:

— Бейле болса мен мундан башгасына әх­миет бермейәрин — дийип җогап берди».

* * *

Энес ибн Мәлик шейле диййәр: «Зейнеп эне­мизиң Зейтден талак ыддаты[25] гутарансоң, пыгамбер алайхыссалам Зейде:

— Оңа мениң үчин сөз айт — дийди.

Зейт соң шейле диййәр: «Соң мен онуң яны­на бардым ве оңа:

— Эй, Зейнеп! Бушлуклар болсун! Ресулал­ла мени саңа сөз айтмак үчин иберди — дий­дим.

Зейнеп:

— Мен хич зат этҗек дәл, бу меселеде бел­ки Эзиз ве Җелил Реббимиң эмри чыкар — ди­йип, намаза йөреди.

Соң ол барада Гурханың «Ахзап» сүре­си[26] ин­ди ве Ресулалла гелип, ругсат алмаздан онуң янына гирди».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Абу Дерда шей­ле дийди: «Эй, адам оглы! Алланы гөрйән ялы амал эт! Өзүңи мерхумларың арасында хасапла. Шейле хем мазлумың дилегинден саклан!».

Абу Дерда ене шейле дийди: «Ким Алла­ның ныгматыны диңе иймек-ичмекде хасап этсе, амалы азалып, азабы хәзир болар».

* * *

Абу Убейда Ибн Укбе шейле диййәр: «Ки­ме амалының кәмиллиги шатлык берйән бол­са, ниетини дүзүв тутсун! Хакыкатдан хем, гу­лы ниетини дүзүв тутса, Аллатагала оңа сога­бы­ны берер».

* * *

Зейт ибн Савхан мыхман болуп, Селман ибн Рабыганың янына гелди. Гөйә онуң ягшы амалларыны барламак үчин гелен ялыды. Селман ибн Рабыга гиҗе дүшекде сага-чепе өврүлип ятырка: «Пыгамберлериң Ребби ве Ре­сулалланың Ылахы болан Аллатагала хам­ду-сена айдярын» дийип, соң туруп, бирнәче рекат намаз окаярды. Соң: «Эй, Зейт! Сен оя махалың небсиңи горамага сөз бер! Мен хем сен ятыркаң, Алланың сени гораҗакдыгына сөз берейин!» дийди».

* * *

Ибн Рабыг Хусейм шейле диййәр: «Рабыг ибн Хусейм мусхафа[27] середип Гурхан окарды ве янына бир адам гирсе, мусхафы япарды. Өзү­ниң окаяндыгыны гизләрди».

* * *

Суфян Сөври шейле диййәр: «Абу Вайыл бир җемагата ымамлык этди. Онда гөйә өз се­си­не өзүниң гөвни етйән ялы бир дуйгы бол­ды. Шондан соң ымамлыгы ташлады».

* * *

Салым ибн Абдылла ибн Омар какасындан роваят эдйәр: «Пыгамбер алайхыссалам «эл-хыҗр»[28] юрдундан гечип барярка шейле дийди: «Оларың башына гелениң, өзүңизиң хем ба­шы­ңыза гелмезлиги үчин, аглап гечмеҗек бол­са­ңыз, бу ерден гечмәң!». Соң улагының үс­түнде отурса хем, эшигине говҗа бүренди».

* * *

Яхя ибн Кесир шейле диййәр: «Пыгамбер алайхыссалам айтды: «Хакыкатдан хем, Алла­та­гала сизиң намазда бош херекет этмеги­ңи­зи, ораза махалында эрбет сөз айтмагыңызы ве херекет этмегиңизи, мазарыстанда гүлме­ги­ңи­зи халамаз».

* * *

Рабыг ибн Хусейм шейле диййәр: «Бендә­ниң Реббинден: «Сен өзүңе рехмет эдиҗи ди­йип яздың» дийип, өзеленмеги гөвнүме яра­ма­яр. Шейле хем, мен Алланың өңүнде: «Мен өз үстүме дүшени ерине етирдим. Сен хем өз ишиңи ерине етир» диен кишини гөрмедим».

* * *

Яхя ибн Абу Кесир шейле диййәр: «Ре­сул­алла айтды: «Хакыкатдан хем, Алла сизиң үчин үч зады хош гөрмез: Гурханы Керим окал­ярка бидерек геплемегиңизи; дилегде се­си­ңи­зи гаталтмагыңызы; намазда элиңизи бөв­рү­ңизе гоймагыңызы».

* * *

Амыр ибн Абдылкайсдан: «Намаз вагты ичиң­ден бир затлар барада пикир­лен­йәр­ми­сиң?» дийлип соралды. Онда ол: «Хава» дий­ди. Соң даш-төверегиндәкилер даргансоң ол соран адама: «Ичимден Реббимиң хузурында ду­ран­дыгымы ве онуң хузурыны ташлап гит­мегимиң эрбетлиги барада пикир эдйәрин» дийди.

* * *

Абдылла ибн Зубейт Ямы шейле диййәр: «Рабыг ибн Хусейм җемагата ымам болды. На­маз­дан соң, олара өврүлип, шейле дийди: «Ягшы сөзләң! Хайыр ишлери эдиң! Хайыр ама­лы ишләң! Хайры көпелдиң! Шер ишлери азалдың! Вагыз-несихат билен араңызы ач­маң, калпларыңыз гатылашар. Эшитмеселер хем, «эшитдик» диен кишилер ялы болмаң!».

* * *

Хасан Басры Аллатагаланың: «Бу гүн неб­сиң саңа сени хасаба чекиҗи хөкмүнде етер»[29] аяты хакда: «Хер бир Адам оглуның бойнунда амалының бир нусгасы язылан хүнҗүси бар­дыр. Язылып дүйрлененсоң, онуң бойнуна да­кы­лар. Алланың хузурына чыкарылансоң, ачы­­лар ве оңа: «Китабыңы ока! Бу гүн небсиң саңа, хасаба чекиҗи хөкмүнде етер»[30] дийлер. Эй, адам оглы! Сени ярадан саңа ынсаплы бол­ды ве сени небсиңе хасаба чекиҗи этди» дийди».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Эй, Адам ог­лы! Акылыңы уланып небсиң билен гөреш! Се­бәби сен ода дүшениңден соң, хич хачан дү­зел­дип билмерсиң!».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Хакыкатдан хем, иман дил билен айдылян зат дәлдир. Гөвнүхошлук билен хем дәлдир. Ол калпда ерлешен ве амалларың тассыклан задыдыр».

* * *

Шагбы шейле диййәр: «Пыгамбер алай­хыс­салам Мугаз ибн Җебели Емене иберди. Ол Емене геленсоң, адамлар онуң дашына йыг­нан­дылар. Ол Алла хамду-сена айдып, шейле сөзе башлады: «Эй, ынсанлар! Хакыкатдан хем, мен Ресулалланың сизе: «Алла ыбадат эдиң, оңа хич зады шәрик гошмаң! Намаз окаң, зекат бериң ве маңа табын болуң, мен хем сизи кәмиллик ёлуна салайын. Йөне Аллатагала бардыр. Җеннет ве довзах бардыр. Ол ерде галмак бар, гөчмек ёкдур. Эбедилик бар, өлүм ёкдур» дийип, иберен илчиси­ди­рин». Соң ол: «Бу гиришден соң» дийип сө­зүне башлады».

* * *

Муҗахыт Аллатагаланың: «Сизиң бириңиз өзи үчин хурма ве үзүм агачларындан багы­ның болмагыны арзув эдерми?»[31] аяты хакда шейле диййәр: «Аллатагала табын ёгалан ки­ши ялы, бу аят хем: «Сизиң бириңиз Алла та­бын болмадык бир дүнйәсиниң болмагыны ис­ләр­ми?» диййән ялыдыр. Бу (ислейән) ки­ши хем өзүниң бирнәче багы болан кишә мең­зәр. Ол багларың «ашагындан дерялар акар. Онда хер дүрли мивелерден долы багы болуп, гаррап эҗиз чагалары билен галан вагтында, шол багыны отлы боран урар ве ол янып гидер?»[32]. Бу аятың мысалы хем шу адамың өлүминден соңкы халы ялыдыр. Багы янан, ол хем гарран. Чагалары хем эҗиз, ол бак­җа­ны горап билмейәрлер. Ине, ахмыр кишиниң өлүминден соң халы шейледир. Әхли зат онуң үчин бир пушманлыкдыр» дийди.

* * *

Убейт ибн Убейр шейле диййәр: «Омар ибн Хаттап Ресулалланың сахабаларындан:

— «Сизиң хайсы бириңиз „«Ашагындан деря­лар акып дуран, хурмадыр үзүмли, хер дүрли мивелерден долы багы болуп, гаррап эҗиз чагалары билен галан вагтында, шол багыны отлы боран уруп, янып гитмегини ислейәр?»[33] аятының нәме үчин инендир ди­йип пикир эдйәрсиңиз?» дийип сорады.

Олар хем:

— Алла хас говы билйәндир — дийдилер.

Хезрети Омар муңа гахарланып:

— Сиз «билйәрис я-да билмейәрис» дийиң» —дийди.

Онда Ибн Апбас:

— Менде ол меселеде бираз маглумат бар, эй, мөминлериң эмири — дийди.

Онда хезрети Омар:

— Эй, доганымың оглы! Өзүңи кичи ха­сап­ла­ма! — дийди.

Онда Ибн Апбас:

— Бу аят амал этмек үчин бир мысал хөк­мүн­де гетирилди — дийди.

Хезрети Омар:

— Хайсы амал хакда? — дийип сорады.

Ибн Апбас:

— Ислендик бир амал үчин — дийип җо­гап берди.

Хезрети Омар:

— Бир адам ягшы амаллар билен мешгул бол­ды. Соң оңа шейтан иберилди. Ол гүнә­кәр­лик эдип башлады. Соң әхли амалларыны пуҗа чыкарды — дийди».

* * *

Муҗахыт Аллатагаланың: «Дүнйәдәки бо­лан несибиңи унутма!»[34] аяты хакда: «Алла та­гат билен эдилен амал дүнйәден бир не­сип­дир. Онуң согабы ахыретде берлер» дийди.

* * *

Рифага Җухени шейле диййәр: «Кедит[35] ди­ен ерде я-да тозанлы бир ерде Ресулалла би­лен хемрадык. Ресулалла шейле дийди: «Эзиз ве Җелил Реббим, ымматындан етмиш мүң ки­шини хич хили хасапсыз ве азапсыз җен­не­те салҗакдыгыны маңа вада берди. Сизиң ка­ка­ларыңыздан, аялларыңыздан ве зүрятла­ры­ңыз­дан салых кишилер ол җеннете гирме­се­лер, олар хем ол ере гирмезлер».

* * *

Хасан Басры Аллатагаланың: «Хусытлык эдип, өзлерини бош хасаплаянлара гелсек»[36] аяты хакда: «Эбеди галмаҗак задыны гыс­ган­ды. Бай болмаздан өзүни бай хасаплады» дий­ди.

* * *

Мухаммет ибн Кайс шейле диййәр: «Бири өлүм яссыгында ятырка, Абу Дерданың янына гелип:

— Эй, Абу Дерда, маңа вагыз эт! Белки, Ал­ла ол вагыз билен маңа пейда берер. Сени хем ятлап дурарын — дийди.

Абу Дерда хем оңа:

— Сен Алланың рехмет эден ымматының ичин­десиң. Бәш вагт намаз ока! Парз болан зекаты бер. Ораза айының оразасыны тут. Улы гүнәлерден ве язгарылмалардан саклан! Саңа бушлуклар болсун! — дийди.

Онда яңкы адам, онуң бу сөзлерине разы болмады. Абу Дерда бу сөзи үч гезек гай­та­ла­ды. Ахыры ол киши гахарланып:

— «Хакыкатдан хем анык делиллер ве хи­да­ят­дан индеренимизи, биз оны китапда беян эде­ни­мизден соң гизлейәнлер барада айтсак, ине, олар, Алла олара лагнат эдер ве ниет эд­йән­лер хем олара лагнат эдерлер»[37] аятыны ока­ды ве чыкып гитди.

Онда Абу Дерда:

— Мени отурдың — дийди.

Оны отуртдылар. Соң ол:

— Яңкы адамы ызына мениң яныма ге­ти­риң — дийди.

Оны гетирдилер. Ол геленсоң, Абу Дерда оңа:

— Саңа хайп болсун! Сениң үчин ер йү­зүн­де дөрт аршын чукур газылып, шол чукурың ичи­не гөмүлениңде, соң Мүнкүр ве Некир[38] ат­лы гөк гөзли ики саны гара перишде сынаг этмек үчин ол ере геленде ве сенден Ресул­ал­ла хакда соранларында халың ненең болар? Эгер иманда гайым дурсаң, сениң ягдайың нә­хили гөзел! Мундан башгача болса, онда сен хеләк боларсың. Соң ер йүзүне диңе ики аягың басар ялы ве аршың көлегесинден баш­га көлегәниң болмадык бир еринде дура­ның­да, эгер көлеге берилсе, сениң ягдайың нәхи­ли гөзел! Гүнүң ашагына ташланаңда, элбетде, хеләк болдугыңдыр. Мундан соң довзаха тарап әкидилерсиң. Җаным гудрат элинде болан Ал­ладан ант ичйәрин, ол довзах иңңән улудыр ве Сырат көпрүси онуң үстүнде болар. Җен­нет хем онуң аңырсындадыр. Эгер ондан ха­лас бол­саң, онда сениң халың нәхили гөзел! Эгер ол ере дүшсең, элбетде, хеләк болдуң — дий­ди.

Соң Абуд-Дерда ол киши үчин өзүнден баш­га хич хили ылах болмадык Алладан ант ичип, «бу хакыкатдыр» дийди.

* * *

Кассама ибн Зухейр Мазыны шейле дий­йәр: «Маңа шейле сөзлер гелип етди: «Ресул­ал­ла шейле дийди: «Мениң, сизиң ве кыя­ма­тың мысалы бир топар ялыдыр. Ол топар душ­мандан горкуп, душманы барламак үчин ичлеринден ичалы ибердилер. Ичалы душма­ның гиҗе хүҗүмини гөрди ве горкуп, дуран еринден гидип, ковумына хабар берсе, душ­ман өзүнден өңүрти ковума етҗек. Шонуң үчин хем ол дуран еринден эшигини йыртып, байдак ялы галдыры: «Гыв, хүҗүм бар» дийип гыгырды».

* * *

Абу Җубейра (Ибн Заххак Энсары) энсар­лы­ларың яшулуларының биринден роваят эд­йәр: «Ресулалла: „«Мен кыямат билен шейле яг­дайда иберилдим» дийип, сүем бармагы би­лен орта бармагыны бирлешдирип гөркезди» дийди.

* * *

Абу Сагыт Худры шейле диййәр: «Ресул­ал­ла бизе яңы вагты гиренде ир икинди на­ма­зы­ны окатды. Соң гүн батянча хутба окады. Кыя­мата ченли болҗак затлары екән-екән гүррүң берди. Оны ятда саклан саклады, уну­дан унутды. Соң гүн батмага якын галанда, шейле дийди: «Хакыкатдан хем, дүнйәңизе га­ра­ныңызда гечен мөхлет шу гүнүңизден гала­на гараныңызда гечен мөхлет ялыдыр».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Ресулалла шей­ле дийди: «Хакыкатдан хем, мениң, сизиң ве кыяматың мысалы бир ковум ялыдыр. Олар душмандан горкуп, ичалы ибердилер. Ичалы олардан хениз айрылманка, душманың атларыны гөрди.

Душманың өз достларының янына өзүнден өңүрти етҗеклерини аңып: «А-хов, хүҗүм бар, басгын бар» дийип эшигини йыртып, бай­дак ялы галдырды. Кыямат тасдан хем мен­ден өңүрти сизе етйәрди».

* * *

Абу Хурейра шейле диййәр: «Элбетде кыя­мат эллери терезили сөвдалашып дуран ики ки­шиниң үстүне гопар».

* * *

Җабыр шейле диййәр: «Ресулалла ики бар­магыны бирлешдирип: „«Мен кыямат билен шей­ле якын иберилдим» дийди.

Ресулалла кыяматы ятлан махалы гөзлери гызарып, сеси гаталарды, гахары артарды. Гө­йә ол гиҗе я-да гүндиз сизи бирден еңҗек бир гошундан горкузян ялыды».

* * *

Абу Сагыт шейле диййәр: «Ресулалла шей­ле дийди: «Нәдип аркайынчылык ве сагадат ичин­де болайын?! Суры үфлеҗек болян пе­риш­де[39] суры агзына етирип, хачан үфлемек үчин эмр берлер дийип гарашып дур!».

Бу сөз Ресулалланың сахабаларына агыр дег­ди ве ол: «Алла бизе етер! Ол нәхили говы достдур» дийиң!» дийди».

* * *

Хаббан ибн Абу Җебеле сенеди[40] билен ай­дып шейле диййәр: «Кыямат гүни илкинҗи ча­гырылҗак Ысрапылдыр. Аллатагала ондан: „«Әхдими етирдиңми?» дийип сорар. Ысрапыл: „«Хава, эй, Реббим! Оны Җебрайыла етирдим» диер. Соң Җебрайыл чагырылар. Аллатагала ондан: „«Ысрапыл саңа әхдими етирди­ми?» ди­йип сорар. Ол хем: „«Хава, эй, Реббим!» диер. Соң Ысрапыл гойберилер. Аллатагала Җебра­йыл­дан: „«Әхдими нәме этдиң?» дийип сорар. Ол хем: „«Эй, Реббим! Пыгамберлере етирдим» диер. Соң пыгамберлер чагырылар. Аллатага­ла олардан: „«Җебрайыл әхдими сизе етирди­ми?» дийип сорар. Олар хем: „«Хава, эй, Реб­би­миз!» дийип җогап берерлер. Соң Җебра­йыл гойберилер. Аллатагала пыгамберлерден: „«Сиз әхдими етирдиңизми?» дийип сорар. Олар хем: „«Хава, ымматлара етирдик» диер­лер. Соң ымматлар чагырылар, Аллатагала олар­дан: „«Пыгамберлер сизе әхдими етир­ди­ми?» дийип сорар. Оларың ярысы ялан сөз­ләр, ярысы тассыклар. Онда пыгамберлер: „«Би­зиң олара шаятларымыз бар» диерлер. Ал­латагала: „«Ким олар?» дийип сорар. Олар хем: „«Мухаммет ымматы» диерлер. Соң Мухаммет ымматы чагырылар. Аллатагала олардан: „«Сиз пыгамберлериң әхдими ымматлара етиренди­ги­не шаят болярсыңызмы?» дийип сорар. Олар хем: „«Хава, эй, Реббимиз!» диерлер. Он­да бейлеки ымматлар: „«Эй, Реббимиз! Олар би­­зи гөрмеселер хем, бизе нәдип шаятлык эдип билйәрлер?» дийип сорарлар. Аллатагала хем Мухаммет ымматындан: „«Сиз олары гөр­месеңиз хем олар барада нәдип шаятлык бер­йәр­сиңиз?» дийип сорар. Онда олар: „«Эй, Реб­бимиз, Сен бизе бир пыгамбер (Мухаммет) ве китап (Гурхан) индердиң. Ол китапда бизе пы­гамберлериң сениң әхдиңи етирендик­ле­ри­ни айтдың» диерлер».

Ине, Аллатагаланың бу барадакы сөзи: «Сиз ынсанлара шаят боларсыңыз ве ол ресул хем сизе шаят болсун дийип сизи шейле орта бир ыммат кылдык»[41].

Равы Хүсейин ибн Хасан хем ялңышмаян болсам: «Орта ыммат диймек «адалатлы» дий­мек­дир» дийип дүшүндирди» дийди.

* * *

Абдылла ибн Амр шейле диййәр: «Бир ге­зек бир чарва арап гелип:

— Эй, Алланың илчиси! Сур нәме? — ди­йип сорады.

Онда Ресулалла оңа:

— Ичине үфленип, оваз чыкарылян бир шах — дийди».

* * *

Кагбыл-Ахбар шейле диййәр: «Хезрети Әшә­ниң янында пыгамбер алайхыссалам ба­ра­да ятладылар. Кагп соң шейле дийди: «Хер гүн даң билен етмиш мүң перишде инип, га­нат­лары билен онуң губруны сыпалап, онуң үчин Алладан магпырат диләрлер. (Соң шейле дийдимикә диййәрин) Оңа тә агшам дүшйәнчә салават гетирерлер. Агшам дүшенсоң асмана галарлар. Ене етмиш мүң перишде инер, га­натлары билен пыгамбериң габрыны сы­па­лар­лар. Онуң даш-төверегини гуршарлар ве онуң үчин магпырат исләрлер. (Соң шейле дийди) «Даң атянча оңа салават гетирерлер, тә кыя­ма­та ченли шейле болар. Кыямат гүни боланда ол етмиш мүң перишдәниң ичинде губурын­дан чыкар».

* * *

Абу Осман Нехди шейле диййәр: «Ресул­ал­ланың сахабаларындан оларың араларында Абдылла ибн Месгут Хузейфа ве Селман хем бар болан алты саны сахаба шейле дийдилер: «Хакыкатдан хем, кыямат гүни гулуң амалы язылан китабы берлер. Ол китабың ичинде яг­шы амалларыны гөрүп, җеннете гирмәге ни­ет­ленер. Йөне онуң хакыны иен кишилери гелип, ондан алмалы хакларыны алып баш­лар­лар. Нетиҗеде, онуң екеҗеде ягшы амалы галмаз. Соң онуң согап ишлери гутарансоң, ал­гыдарлары алгыларының дерегине оңа өз гүнәлеринден берип башларлар».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Кыямат гүни ынсана онуң дүнйәде эден амалы язылан ки­тап берлер. Ынсан ол себәпли бир ягшылыга гов­шарын өйдер. Йөне онуң алгыдарлары ге­лер­лер. Нетиҗеде, оңа хайыр гетирҗек хич бир ягшы зады галмаз».

* * *

«Захытлык китабы» язылып гутарды. Берен ныгматлары үчин Аллатагала шүкүр эдйәрин. Ал­ладан башга Худай ёкдугына гүвәлик бер­йә­рин. Онуң бенделериниң иң хайырлысы Му­хам­мет алайхыссалама, онуң небересине, аял­ла­ры­на, эгиндешлерине, ярдамчыларына Ал­ла­тагала рехмет этсин. Биз Алла бил баг­ла­я­рыс, ол өзүне бил багланлара ярдыр.

---